Գտնվում է Ախուրյանի աջակողմյան վտակ Կարսի գետի ափին, բլուրներով շրջապատված բարեբեր դաշտում, 1850 մետր բարձր վրա: Կարսը մատենագրության մեջ հիշատակվում է համեմատաբար ուշ` 9 — 10-րդ դարերում, սակայն իբրև բերդ կամ բնակավայր այն գոյություն է ունեցել շատ վաղ` հնագույն ժամանակներում (9 —6–րդ դդ մ.թ.ա.): Կարին քաղաքի նման, Կարսը նույնպես որոշ հայագետներ կապում են հին կարենիտիս ցեղի անվան հետ: Հայկականից բացի Կարսի մասին շատ տեղեկություններ են հաղորդում նաև բյուզանդական, վրացական, թուրքական և ռուսական աղբյուրները:
Հնում Կարսը մտնում էր Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառի մեջ: Նրա առաջին տերերը Վանանդի նախարարներն էին, իսկ Կարսը հավանաբար նրանց գլխավոր բերդն ու նստոցն էր: 9-րդ դարի վերջերից Կարսը հիշատակվում է իբրև բերդաքաղաք, իսկ 928 թվականին այն դարձավ Հայաստանի մայրաքաղաքը: 961 թվականին մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Անի, իսկ Կարսը մնաց Բագրատունիների կրտսեր ճյուղի` Կարսի կամ Վանանդի ֆեոդալական թագավորության մայրաքաղաքը: 11-րդ դարի երկրորդ կեսերից մինչև 12-րդ դարի վերջերը Կարսին տիրել են թուրք-սելջուկները: 12– րդ դարի վերջերին Կարսն իր շրջակայքով ազատագրեցին Զաքարյան իշխանները, իսկ 1240-ական թվականներին այն գրավեցին մոնղոլները: 9—րդ դ մինչև մոնղոլական նվաճումները, Կարսը զգալիորեն առաջադիմեց: Այդ ժամանակներում են կառուցվում Կարսի մինչև այժմ կանգուն Կաթողիկե եկեղեցին (10-րդ դ) և հայտնի անառիկ բերդը: 10 — 13-րդ դարերում Կարսը Հայաստանի առևտրի ու արհեսաագործության խոշոր կենտրոններից Էր: Նա սերտ կապեր ուներ Սև ծովի նավահանգիստների և հարևան երկրների քաղաքների հետ: Անուղղակի տեղեկություններից կարելի է ենթադրել, որ Կարսը 11 — 13-րդ դարերում ուներ շուրջ 50000 բնակիչ: Կարսի անկումն ու նրա պատմության մռայլ ժամանակներն սկսվում են 1240-ական թթ: 1394 թվականից քաղաքը պարբերաբար ավերում են Լենկթեմուրի հրոսակախմբերը, իսկ 15-րդ դարում այն ավերում ու կողոպտում են Կարակոյունլու և Ակկոյունլու բարբարոս ցեղերը: Պակաս ավերիչ չէին նաև 16—18-րդ դդ պարսկա-թուրքական պատերազմները: 17—19-րդ դարերում Կարսը Կարսի փաշայության կենտրոնն Էր, որն իր հերթին մտնում էր Էրզրումի վիլայեթի (նահանգի) մեջ: 1876 թ Կարսն անջատվեց Էրզրումից և դարձավ Կարսի վիլայեթի կենտրոնը: Այս հանգամանքը, սակայն, Կարսի համար որևէ դրական նշանակություն չունեցավ: Այն թուրքական տիրապետության ողջ ընթացքում մնաց սոսկ սովորական բերդաքաղաք` իր անճաշակ հյուղակների քաոսային վիճակով: Թուրք նվաճողները հոգ էին տանում միայն Կարսի բերդը ամրացնելու և ստվար կայազոր պահելու մասին:
Կարսը 19-րդ դարում շատ հաճախ առնչվել է ռուս-թուրքական ռազմաքաղաքական հարաբերությունների հետ: Կարսը ռուսական զորքերն առաջին անգամ գրավում են ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ (1828 — 29 թթ)՝ 1828 թ հունիսի 23– ին: Կարսի 11000-անոց կայազորն ու բերդը պաշտպանող 151 թնդանոթները ռուսական զորքերի հաղթանակը կասեցնել չկարողացան: Սակայն 1829 թ սեպտեմբերի 14-ի Ադրիանապոլսի պայմանագրով Կարսը և նրա շրջակայքը վերադարձվեց թուրքերին: Երկրորդ անգամ Կարսը ռուսները գրավեցին Ղրիմի պատերազմի (1853—1856 թթ) ժամանակ՝ 1855 թ նոյեմբերին: Այդ ժամանակ գեներալ Ն. Մուրավյովը, կոտրելով Կարսի 33000-անոց կայազորի դիմադրությունը, հարկադրեց նրան անձնատուր լինել: Սակայն պատերազմի՝ Ռուսաստանի համար անհաջող ավարտից հետո Կարսը կրկին վերադարձվեց Թուրքիային:
Կարսի հարցը հաջողությամբ լուծվեց 1877 — 78 թթ ռուս–թուրքական պատերազմից հետո: Կարսն իր շրջակայքով Ռուսաստանին անցավ Բեռլինի 1878 թ հուլիսի 13–ի պայմանագրով: Ռուսական կայսրությունը նոր նվաճած տարածքից կազմեց Կարսի Մարզ-ը (տ), Կարս կենտրոնով:
Կարսի ու համանուն մարզի միացումը Ռուսաստանին ուներ առաջադիմական հսկայական նշանակություն: Ռուսական տիրապետության շրջանում նախկինում գործադրվող բռնություններին ու կամայականություններին փոխարինեցին կարգ ու կանոնը, գույքի և անձի երաշխիքը և խաղաղ ու անդորր կյանքը: Բարեփոխումները շատ զգալի չէին քաղաքի ներքին կյանքում: Կարսը ռուսական տիրապետության ժամանակ նույնպես մնում էր որպես արեևելյան տիպի, ծուռ ու մուռ փողոցներով բնակավայր առանց ընդհանուր հատակագծի: Քաղաքը չուներ կոմունալ տարրական պայմաններ, գրեթե զուրկ էր կանաչից: Տները քարաշեն էին, երկհարկանի, փայտյա պատշգամբներով: Նրանց մի մասը դասավորված էր լեռան լանջերին: Ռուսները վերակառուցեցին քաղաքի դաշտային մասի հարավային կողմի արվարձանը: Այն շրջապատված Էր աշտարակավոր պարիսպներով: Այստեղ կառուցվել էր նաև ռուսական եկեղեցի, միահարկ, ընդարձակ, թիթեղյա տանիքներով տներ ու խանութներ: Կարսը 1800—1830 թթ ուներ 15000 բնակիչ, որից 10000-ը՝ հայեր, 1830—1850 թթ՝ 14000, որից 6000-ը՝ հայեր, 1897-ին՝ 20805, որից 10332-ը` հայեր, իսկ 1914-ին՝ 30086, որից մոտ 84 տոկոսը՝ հայեր: Քաղաքի տնտեսական կյանքը բավական աշխուժացավ 20—րդ դ սկզբներից՝ Ալեքսանդրապոլ — Կարս (1899 թ) և Կարս —Սարիղամիշ (1915 թ) երկաթուղագծերի կառուցման ու խճուղային ճանապարհների բարեկարգման շնորհիվ: Այդ ժամանակ քաղաքում ստեղծվեցին սննդի և թեթև արդյունաբերության մի քանի ձեռնարկություններ, սպանդանոց, որտեղ տարեկան մորթվում էր մինչև 1000 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն: Ուներ շուրջ 800 խանութ ու կրպակ, ուր կազմակերպվում էին տոնավաճառներ: Քաղաքի կյանքում զդալի տեղ Էր գրավում գյուղատնտեսությունը: Այն ժամանակ քաղաքապատկան հողերի տարած քը հասնում էր 4000 դեսյատինի: 19–րդ դ սկզբին քաղաքն ուներ տարբեր կարգի 3000 տ, 18 եկեղեցի և մի քանի մզկիթ, որոնց մի զգալի մասը ավերված ու լքված էր: Թուրքական լծից ազատագրվելուց հետո Կարսում բավական աշխռւժանում է կրթական գործը: Այստեղ 1880 թվականին բացվում են քաղաքային տարրական արական և իգական ուսումնարանները: 1909 թվականին սկսում է գործել իգական գիմնազիան: Սրանք բոլորն էլ ռուսական դպրոցներ էին: Դրանցից բացի հայկական մի քանի եկեղեցիներին կից կային տարրական ուսումնարաններ: Այդպիսի երկու (տղաների և աղջիկների) ուսումնարան ուներ Սուրբ Մարիամ եկեղեցին: Քաղաքում գոյություն ունեին նաև մասնավոր՝ խալֆայական տիպի, մի քանի ուսումնարաններ: 1910 թ քաղաքի բոլոր դպրոցներում սովորողների թիվը հասնում Էր 1376-ի: Նոր և նորագույն ժամանակներում Կարսում հրապարակված պարբերականներից են «Կարս» (1883 թ), «Բանվոր» (1917 թ) շաբաթաթերթերը, «Աշխատավորի ձայն» բանվորական-գյուղացիական (1920 թ) և «Դիրքերում» օրաթերթերը (1920 թ): 1920 թ Կարսում կազմակերպվում է բոլշևիկյան ռազմահեղափոխական կոմիտե:
Կարսը, ինչպես և Հայաստանի միջնադարյան շատ քաղաքներ, սկզբում սովորական բերդ Է եղել, և հայ պատմիչները այն հենց այդպես Էլ ներկայացնում են («Բերդ Կարուց» ևն): 9—13-րդ դդ բերդի շուրջն էլ ծավալվել է քաղաքը, իսկ ամրոցը վերածվել միջնաբերդի: Հետագայում, պարսկա–թուրքական տիրապետութրան մռայլ ժամանակներում, Կարսի հայկական բերդը, որը գտնվում Էր քաղաքի արևելյան մասում, շարքից դուրս է եկել: Սակայն թուրքերը, հաշվի առնելով Կարսի սահմանամերձ լինելը, այն պարբերաբար ամրացրել են պաշտպանական նոր կա- ռույցներով: Թուրք պատմիչ Փեչևիի վկայությամբ Կ–ի բերդի հիմնավոր վերակառուցումը սկսվել Է 1578 թվականին: Հետագայում ամրակայվող աշխատանքները շարունակվել են այն աստիճանի, որ Կարսը, որպես ամրություն, 19—րդ դ կեսերին համարվում Էր Վերդենին (Ֆրանսիա) ու Պերեմիշլին (Ռումինիա) հավասար հռչակ ունեցող բերդ: Կարսի բերդն ուներ կրկնակի պարիսպներ 26 ամրակուռ աշտարակներով: Աշտարակներից 17–ը գտնվում էին հարավային կողմում, 9–ը՝ արևմտյան: Բերդի անկյունների չորս աշտարակները մյուսներից ավելի խոշոր ու բարձր Էին: Պարիսպների բարձր 10 — 12 մ Էր, պատերի լայն` 1,5 մետր: Բերդի ընդհանուր երկար 1000 մետր Էր, լայն՝ 500 մետր: Բուն միջնաբերդը տեղադրված Է Կարսի գետի աջակողմյան ժայռի վրա: Միջնաբերդը, որ շրջապատված Է կրկնակի պա րիսպներով, պետք Է որ կառուցված լինի հին հայկական բերդի տեղում: Մինչև թուրքական լծից ազատագրվելը Կարսի բերդը բնակեցված էր բացառապես թուրքերով և. բաժանված Էր 17 թաղերի: Բերդի ամրություններն ու մյուս կառույցները շարված են անմշակ քարով, բայց ամուր են, բարձր ու գեղեցիկ: Կարսի բերդի ողջ համալիրում երբեմն տեղավորվում էր 30000 — 40000 զինվոր:
Կարսի պատմաճարտարապետական հուշարձաններից ամենաարժեքավորը Մայր եկեղեցին է, որը կառուցվել է Հայոց Աբաս Բագրատունի թագավորի (928 — 953 թթ) ժամանակ՝ 10—րդ դ կեսերին: Այն կլոր հատակագծով կենտրոնագմբեթ շքեղ կառույց է, հայկական միջնադարյան լավա գույն կոթողներից մեկը, որը թուրքական ավերիչ ձեռքից ազատված, այսօր Էլ տիրաբար իշխում է հետամնաց գավառական քաղաքի վրա: Բացի դրանից, Կ-ում կային հայկական Սուրբ Նշան, Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Գրիգոր, Սուրբ Մարիամ, Սուրբ Առաքելոց, ինչպես և Միքայել Հրեշտակապետի ռուսական և Սուրբ Գևորգ հունական եկեղեցիները:
Կարսի մյուս հիշարժան կառույցներից են Կարսի գետի վրա գտնվող քարաշեն երեք կամուրջները:
Կարսն այժմ թեև Կարսի նահանգի (վիլայեթ) վարչական կենտրոնն է, սակայն 1918 — 1920 թթ հետո ոչնչով չի փոխվել: Այն տնտեսությամբ, մշակույթով և արտաքին տեսքով խղճուկ մի բնակավայր է` 50000—60000 բնակչով: Հայերի վերջին բեկորները Կարսից հեռացել են 1918 — 1920-ական թվականներին:
Կարսում են ծնվել Հայ մշակույթի ու գիտության մի շարք երախտավորներ: Կարսը մեծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի ծննդավայրն է: Այստեղ են ծնվել նաև ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ, ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի թղթակից-անդամ Հ. Զարդարյանը, ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ Խ. Եսայանը, լեռնային ինժեներ, սոցիալական աշխատանքի հերոս Ռ. Գրիգորյանը, կենսաբան, գիտությունների դոկտոր, պրոֆֆեսոր ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից–անդամ է Դավթյանը, գրաքննադատ Գ. Վանանդեցին, քիմիկոս, դոկտոր, պրոֆ, ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից-անդամ Հ. Չալթիկյանը, բժիշկ, պրոֆֆեսոր Եղ. Հովսեփյանը, տեխնիկական գիտ դոկտոր, պրոֆֆեսոր, Ղազախական ՍՍՀ ԳԱ թղթակից-անդամ Խ. Ավետիսյանը, իրանահայ գրող Լ. Բզնունին, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր պրոֆ Ա. Աբրահամյանը, գրող Ատրպետը (Աարգիս Մուբայաջյան), բանաստեղծ Վ. Արամունին, գրող Աղավնին (Գրիգորյան), ռեժիսորներ Ա. Ալայանը, Ժ. Ավետիսյանը, ճարտարապետ Փ. Մանուկյանը:
