Էրզրում (թուրքերեն՝ Erzurum), Թուրքիայի
նահանգներից մեկն է։ Նախքան Հայոց Ցեղասպանության շրջանը ունեցել է հոծ հայ
բնակչություն։ Նահանգի մայրաքաղաքն Էրզրում քաղաքն է։
Էրզրումն իր շրջակայքով հայտնի լեռնադահուկային հանգստի գոտի է։ Շրջապատող սարերը տարվա մեծ մասը ծածկված են ձնով, ինչը մեծ հնարավորություններ ստեղծում տուրիզմի համար։ Էրզրումը հայտնի է իր ջրով, շատ մոտ է Եփրատ գետին։Էրզրումի հիմնադրումը վերագրում են Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի 2-րդ կեսին ապրած հայոց թագավոր Կարաննիին, որից էլ առաջացել է քաղաքի հայկական Կարին անունը։ Այն եղել է խոշոր արհեստավորական, գիտամշակութային կենտրոն, որտեղ ապրել ու արարել են հայերը։ Կարինը բոլոր ժամանակներում եղել է հայաշատ քաղաք։ Մինչև 4-րդ դարը Երվանդունիների, Արտաշեսյանների և Արշակունիների թագավորության շրջանում եղել է հայկական պետության կազմում, Կարինի գավառի կենտրոն։ 387 թվականին Հայաստանի առաջին բաժանմամբ անցել է Հռոմեական կայսրությանը և Կարինը կոչվեց Թեոդորոս կայսեր անունով` Թեոդուպոլիս։ 5-րդ դարից Կարինը կռվախնձոր դարձավ պարսիկների և բյուզանդացիների միջև։ 885 թվականին, Հայաստանում Բագրատունիների թագավորության հաստատումից հետո, Կարինը նույնպես մտավ հայկական պետության կազմի մեջ: Էրզրումը սահմանակից էր հարավից և հարավ-արևելքից Տրապիզոնի նահանգին ու Բաթումի մարզին, արևմուտքից՝ Երզնկայի բարձրավանդակին, արևելքից՝ Խարբերդի և Բիթլիսի նահանգերին, Բայազետի գավառին և Կարսի մարզին: Վարչական կենտրոնը Կարին (Էրզրում) քաղաքն է: 19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին նրա մեջ մտնում էին հետևյալ 9 գավառները՝ Բաբերդ, Բասեն, Դերջան, Էրզրում, Թորթում, Խնուս, Կիսկիմ, Սպեր, Քղի: Գավառն ուներ 1574 բնակավայր, 382300 բնակիչ, որից հայեր` 89934, մահմեդականներ՝ 287839, այլք՝ 4527 (ըստ Վ. Քինեի): 20-րդ դարի սկզբներին էրզրումի գավառում կար 22 արական և 18 իգական հայկական նախակրթական դպրոց` մոտ 1900 աշակերտներով և 70 ուսուցիչներով: Էրզրումի գավառի հայության մեծ մասը զոհ գնաց 1915—16 թթ Մեծ եղեռնի ժամանակ, իսկ կենդանի մնացածները գաղթեցին տարբեր երկրներ:
Էրզրումն ունի զով ու առողջարար կլիմա, առատ և սաոնորակ խմելու ջուր: Ձմեռն այստեղ երկարատև ու խստաշունչ է, ամառը` զով, կարճատև:
Քաղաքի ծագումնաբանությունը կապվում է նաև Կարինիտես անձնանվան կամ նույնանուն ցեղանվան հետ: Կարինիտեսի մասին պատմական հավաստի տեղեկությունները պահպանվել են հունա-հռոմեական (1-ին դար) և հետագայի հայ պատմիչների գործերում: Երվանդունի, Արտաշեսյան և Արշակունի թագավորական դինաստիաների ժամանակ (6-րդ դ մ թ ա, 5-րդ դ մ.թ.) Կ Կարինի գավառի կենտրոնն էր: Նրա դերն ու նշանակությունը առանձնապես սկսում է մեծանալ 387 թվականի Հայասաանի առաջին բաժանումից հետ, որպես բյուզանդական մասի սահմանային կարևորագույն բերդաքաղաք: Բյուզանդիայի Թեոդոս II կայսեր (408—450 թթ) հանձնարարությամբ Անատոլ զորավարը 431 թ Կարինում կառուցում է նոր ամրություններ և կայսեր անունով քաղաքը կոչում Թեոդոսուպոլիս: Քաղաքի ամրություններն ու պաշտպանական կառռւյցները ընդարձակվում, վերակառուցվում են նաև Անաստաս I—ի (491–518 թթ) և հատկապես Հուստինիանոս I—ի (527-565 թթ) ժամանակ: 7—9-րդ դարերում Կարինը մերթ բյուգանդական, մերթ արաբական մասում էր գտնվում: Այդ շրջանում Կալիկալա և այլ անուններով շատ հաճախ հիշատակվում է նաև արաբական աղբյուրներում: 885 թվականին Հայաստանում Բագրատունիների թագավորության հաստատումից հետո այն նույնպես մտավ հայկական պետության կազմի մեջ: 949 թվականին, սակայն, բյուզանդացիները այն նորից խլեցին հայերից, 1049 թվականին, երբ սելջուկ-թուրքերը հիմնահատակ կործանեցին Արծն քաղաքը, նրա կենդանի մնացած բնակիչները եկան ու հաստատվեցին Կարինում և այն իրենց հայրենի քաղաքի անունով կոչեցին նաև Արծն, որից և աոաջացան Կարինի թուրք–արաբական Արզն-Ռում (այսինքն՝ բյուզանդացիների Արծն), Արզրում, Էրզրում անունները: Սելջուկ-թուրքերին կարճ ժամանակով այստեղից վռնդեցին Զաքարյաններր, իսկ 1242 թ քաղաքն անցավ մոնղոլ-թաթարների իշխանության տակ: 15-րդ դարում Կարինին հաջորդաբար տիրում են Կարակոյունլու և Աքկոյունլու վաչկատուն ցեղերը, իսկ 1514—ին այն գրավում է օսմանյան սուլթան Սելիմ I—ը: 19—20-րդ դդ. ռուսական զորքերը երեք անգամ ազատագրել են թուրքերից և երեք անգամ էլ ետ վերադարձրել: 1829 թվականի Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագրով, երբ Կարինը վերադարձվեց թուրքերին, ռուսական զորքերի հետ քաղաքից հեռացան ավելի քան 20000 հայեր, որոնք բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի, Լոռիի, Փամբակի շրջաններում: Կարնեցիներն իրենց նոր բնակավայրերից մի քանիսը վերանվանեցին Կա- րինի գավառիի գետերի անուններով: 1877—78 թթ ռուս–թուրքական պատերազմից հետո` սեպտեմբերի 7-ին, երբ քաղաքը կրկին թողնվեց, այնտեղից Անդրկովկաս գաղթեց 2000 ընտանիք: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Կարինի հայ բնակչության զգալի մասը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին: 1918 թ փետրվարի 26–ին քաղաքն նորից է անցնում թուրքերի ձեռքը: 1829 թթ. Կարինն ուներ շուրջ 130000 բնակիչ, որից հայեր` 30000, 1909-ին՝ 60000 բնակիչ, որից հայեր՝ 15000 (2500 ընտանիք): Հայերը հիմնականում բնակվում էին քաղաքի հյուսիսային և հյուսիս-արևմտյան թաղամասերում: Այստեղ էին գտնվում նաև ԱՄՆ-ի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, ու Ռուսաստանի հյուպատոսությունները :
Որպես առևտրական գլխավոր մայրուղիների հանգուցակետում գտնվող քաղաք, Կարինը պատմական բոլոր ժամանակներում էլ ունեցել Է տնտեսական կարևորագույն նշանակություն: Առևտրական սերտ կապեր ուներ Կոստանդնուպոլսի, Տրապիզոնի, Թավրիզի, Երևանի, Թիֆլիսի հետ: 1856—71 թթ կառուցված Տրապիզոն —Բաբերդ—Կարին մոտ 300 կմ երկար խճուղին Է՛լ ավելի աշխուժացրեց կապը արտաքին աշխարհիի հետ: Սրանից հետո ավարտվեց նաև Կարին — Հասանկալա ճանապարհի կառուցումը: 1915 թվականին Կարինը երկաթուղային հաղորդակցություն ուներ Սարիղամիշի հետ: Այդ ճանապարհներով էին քաղաք բերվում մետաքս, բամբակյա նուրբ գործվածքներ, համեմունք, ապակեղեն, դեղորայք, բուսական յուղ, սուրճ, արդուզարդի առարկաներ և այլ ապրանքներ: Ներքին ու արտաքին առևտրով և արհեստագործությամբ հիմնականում զբաղվում էին հայերը: 20-րդ դ սկզբներին քաղաքն ուներ մի քանի շուկա, 12 հրապարակ, 32 քարավանատուն ու իջևան, 18 բաղնիք, 150 պանդոկ, 180 հացի փուռ: 1909 թվականին ավելի քան 3000 արհեստանոցների, խա նութների ու առևորական կրպակների համարյա կեսը պատկանում էր հայերին: Կարինի հայ արհեստավորները հռչակված Էին հատկապես ոսկերչության, դերձակության, դարբնության, զինագործության, որմնադրության, կաշեգործության, մուշտակագործության, պղնձագործության մեջ: Կարնեցի կանանց ձեռքով գործված գունագեղ ու նրբաճաշակ գորգերն ու արհեստագործական մյուս ապրանքները մեծ հռչակ ունեին Հայաստանի ու դրսի շուկաներում: 1870—ական թթ Կարինում կար ապուխտի (բաստուրմա) և մսի սուջուխի 4 տնայնագործական ձեռնարկություն, որոնք պատկանում էին հայերին: Այդ ժամանակ քաղաքում տարեկան մորթվում էր 5000 միայն խոշոր եղջերավոր անասուն: 19—րդ դ կեսերին Կարինում գործում էին նաև 6 կաշեգործական, մի քանի օղեթորման, ներկարարական և այլ ձեռնարկություններ:
Քաղաքի մոտակայքում արղյունահանվում էր կերակրի աղ: 1880-ական թթ իտալացի կոմս Քոնտ դը Բիրզանին Կարինում հիմնեց ծխախոտի մշակման ձեռնարկություն, որի հումքի մի մասը բերվում Էր Տրապիզոնից: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին գերմանացի կապիտալիստները իրավունք էին ստացել Կարինի շրջակայքում նավթի պաշարներ որոնելու: Կարինի հայերը մինչև 1880–ական թթ համեմատաբար ապրում էին տնտեսապես ապահով պայմաններում: Նրանք աչքի Էին ընկնում ջերմ հայրենասիրությամբ, ընտանեկան հարաբերությունների ավանդապահությամբ:
Կարինը 19-րդ դ-ում և 20-րդ դարի սկզբներին սովորական ասիական քաղաք էր, սակայն ուներ համեմատաբար լայն սալահատակված փողոցներ, հրապարակներ: Մեկ-երկու հարկանի քարաշեն ու կավաշեն տները զուրկ էին ամենատարրական կոմունալ հարմարություններից, որի պատճառով էլ հաճախ բռնկվում էին համաճարակներ: Քաղաքում մեծ ավերածություններ են եղել 728, 1659, 1791, 1843, 1850—52, 1861, 1901–02 թթ. երկրաշարժերի ժամանակ: 1861 թ երկրաշարժից զոհվել է 3000 մարդ:
Կարինը ջրառատ քաղաք է, այնտեղ բխում են շուրջ 500 հորդառատ ու սառնորակ աղբյուրներ: Աղբյուրներ կային փողոցներում, հրապարակներում և նույնիսկ մասնավոր տների բակերում: Ջրի մի մասն էլ քաղաք էր բերվում խողովակաշարով` Այծպտկունք լեռան լանջերից: Կլիմայի խստության պատճառով քաղաքում և շրջակայքի բանջարանոցներում մշակում էին միայն կարտոֆիլ, կաղամբ, գազար և կանաչիների մի քանի տեսակներ:
Կարինը հայ մշակույթի ու լուսավորության խոշոր կենտրոն էր: Նրա ամենահին կրթական հաստատությունը Կենտրոնական մայր վարժարանն էր, որը հիմնադրել էր Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին 1811 թ: Հետագայում այդ կրթարանը վերանվանվեց Արծնյան եռամյա երկսեռ վարժարան: 1909թ այն ուներ 334 աշակերտ, 9 ուսուցիչ: 19—րդ դ վերջերին ու 20-րդ դ սկզբներին Կարինում գործում էին նաև Աղաբալյան, Արծնյան (երկրորդ), Գալֆայան, Հռիփսիմյան, Մսրյան, Մսրյան հնգամյա և Տեր–Ազարյան դպրոցները: Կրթական գործում իր առանձնահատուկ տեղն ուներ Սանասարյան իննամյա արական վարժարանը (1881—1916 թթ): Մասնավոր դպրոցներում սովորողների հետ միասին, 1909 թ Կարինի հայ աշակերտների թիվը անցնում էր 2800—ից: 1878 թ Կարինում հիմնվել էր թատերական միություն: Մշակութային ընկերություններից հայտնի էին Ուսումնասիրաց, Անձնվեր, Վարդանանց, Ընկերասիրաց, Սիսական, Կրթական, Ազքատասիրաց ևն: Այդ ժամանակ Կարինում կար նաև 3 մանկապարտեզ: Մինչև առաջին Համաշխարհային պատերազմը Կարինում լույս էին տեսնում «Հառաջ», «Սիրտ», «Ալիքտ, «Երկիր», «Լույս» պարբերականներրը: 1870-ական թթ ք–ում լույս էր տեսնում նաև «Էնվարե շարգիե» 4 էջանոց թերթը, որի 2 էջը տպվում էր հայերեն, երկուսը թուրքերեն: 1878 թվականի Բեռլինի կոնգրեսից հետո Թուրքիայում Աբդուլ Համիդի սկսած հայահա- լած քաղաքականությունը պայքարի կոչեց նաև Կ-ի հայությանը: 1881 թ Խ. Կետեկցյանի, Հ. Աստուրյանի, Բ. Նավա սարդյանի, Կ . Նշկյանի ջանքերով այստեղ ստեղծվեց<<Պաշտպան հայրենյաց՚>> խմբակը, որր հետապնդում էր ազգային–ազատագրական նպատակներ: 1890–ական թթ կեսերին Արևմ. Հայաստանում և Թուրքիայի հայաբնակ շրջաններում սկսված հայկական կոտորածների ալիքները հասան նաև Կարին: Այստեղ կոտորածն սկսվեց 1895 թվականի հոկտեմբերի 18-ին: Մի քանի օրվա ընթացքում ավերվեցին, հրկիզվեցին ու կողոպտվեցին հայերի տները, արհեստանոցներն ու խանութները: Դաժանորեն սպանված հայերի թիվը 1000 մարդուց ավելի էր: Գերվեցին կամ առևանգվեցին հարյուրավոր կանայք ու երեխաներ:
Կարինի պատմական հուշարձանները գրեթե չեն պահպանվել: Այն, ինչ մնացել է, համեմատաբար ուշ ժամանակների կառույցներ են: Դրանցից նշանավորը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է: Այն կառուցվել է 1840 թվականին, 7-րդ դարի հին շինության տեղում: Հնում այս եկեղեցու մոտ էր գտնվում Քառասուն Մարտիրոսվածների վանքը: Սուրբ Աստվածածինը Բարձր Հայքի ամենագեղեցիկ ու ամենախոշոր շինություններից է: Այն կառուցված է, կարմրավուն, սրբատաշ ավազաքարով, որի գմբեթը հենվում է քարե ամբողջական կտորներից տաշված 20 սյուների վրա: Շենքն ունի երեք մուտք: Սրա մոտ գտնվում էր չափերով ավելի փոքր ևս մեկ եկեղեցի` Սուրբ Աստվածածին անունով, որտեղ Եզր կաթողիկոսի գլխավորությամբ (629-641 թթ) 629 թ. տեդի է ունեցել եկեղեցական ժողով: Հայոց եկեղեցիներում մինչև 1915 ք պահվում էին 13-18–րդ դդ տասնյակ հայերեն ձեռագրեր ու տպագիր գրականություն: Կարինի հայոց թեմական առաջնորդի նստավայրն էր: Քաղաքում գործում էին նաև հայ կաթոլիկների 2 եկեղեցիները, որոնցից մեկը կառուցվել է, 18–րդ դ` Աբրահամ ամիրա Ալավերդյանի միջոցներով: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիների մոտ էր գտնվում բարեկարգ ու պարսպապատ hայոց գերեզմանատունը, որտեղ պահպանվում էին 11—12-րդ դարերի տապանաքարեր: Կարինիի ուխտատեղիներից է ս Նշանը:
Քաղաքի շատ թե քիչ հետաքրքրություն ներկայացնող մուսուլմանական ճարտարապետական շինություններն են Չինլի մինարեն, Հախճապակյա մինարեն, Ուլուջամի մզկիթն են: Սրանք, որպես կանոն, կամ վերափոխված քրիստոնեական շենքեր են, կամ կառուցված են ավերված ու քանդված հայկական եկեղեցիների տեղում Կարինի միջնադարյան հայ գրչության նշա- նավոր կենտրոնն էր: Մեզ են հասել այստեղ գրված մի քանի ձեռագրեր. Կարինում են ծնվել աշխարհագիր Հակոբ Կարնեցին (17—րդ դ), Եղիա Կարնեցին, «Պաշտպան հայրենյաց» խմբակի ղեկավար Խ. Կետեկցյանր, գրող Առանձարը (Մեխակ Գույումջյան, 1876—1913 թթ), մշակութային գործիչ Շավարշ Գարագաշր (1893—1952 թթ), գրիչ ու մանկավարժ Հովհաննես Կարնեցին (18–19-րդ դդ), սովետահայ նկարիչ Ա. Ալեքսանյանը (1910—1942 թթ) և շատ ուրիշներ:
Արևմտյան Հայաստանի մյուս վայրերի հայերի նման ողբերգական եղավ նաև կարնեցիների ճակատագիրը: Երիտթուրքերը հայերի զանգվածային ջարդն այստեղ իրականացրեցին 1915 թ հունիսի 14—15-ին և հուլիսի 26–ին: Կենդանի մնացած ների փոքրաթիվ խմբերը խուսափելով կոտորածից, մի կերպ փախան զանազան կողմեր: Թուրքական տվյալներով 1860—ական թթ քաղաքի շուրջ 90000 ազգաբնակչության մեջ հայերի թիվը կազմում էր 25.000—30.000 մարդ:
Էրզրումն իր շրջակայքով հայտնի լեռնադահուկային հանգստի գոտի է։ Շրջապատող սարերը տարվա մեծ մասը ծածկված են ձնով, ինչը մեծ հնարավորություններ ստեղծում տուրիզմի համար։ Էրզրումը հայտնի է իր ջրով, շատ մոտ է Եփրատ գետին։Էրզրումի հիմնադրումը վերագրում են Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի 2-րդ կեսին ապրած հայոց թագավոր Կարաննիին, որից էլ առաջացել է քաղաքի հայկական Կարին անունը։ Այն եղել է խոշոր արհեստավորական, գիտամշակութային կենտրոն, որտեղ ապրել ու արարել են հայերը։ Կարինը բոլոր ժամանակներում եղել է հայաշատ քաղաք։ Մինչև 4-րդ դարը Երվանդունիների, Արտաշեսյանների և Արշակունիների թագավորության շրջանում եղել է հայկական պետության կազմում, Կարինի գավառի կենտրոն։ 387 թվականին Հայաստանի առաջին բաժանմամբ անցել է Հռոմեական կայսրությանը և Կարինը կոչվեց Թեոդորոս կայսեր անունով` Թեոդուպոլիս։ 5-րդ դարից Կարինը կռվախնձոր դարձավ պարսիկների և բյուզանդացիների միջև։ 885 թվականին, Հայաստանում Բագրատունիների թագավորության հաստատումից հետո, Կարինը նույնպես մտավ հայկական պետության կազմի մեջ: Էրզրումը սահմանակից էր հարավից և հարավ-արևելքից Տրապիզոնի նահանգին ու Բաթումի մարզին, արևմուտքից՝ Երզնկայի բարձրավանդակին, արևելքից՝ Խարբերդի և Բիթլիսի նահանգերին, Բայազետի գավառին և Կարսի մարզին: Վարչական կենտրոնը Կարին (Էրզրում) քաղաքն է: 19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին նրա մեջ մտնում էին հետևյալ 9 գավառները՝ Բաբերդ, Բասեն, Դերջան, Էրզրում, Թորթում, Խնուս, Կիսկիմ, Սպեր, Քղի: Գավառն ուներ 1574 բնակավայր, 382300 բնակիչ, որից հայեր` 89934, մահմեդականներ՝ 287839, այլք՝ 4527 (ըստ Վ. Քինեի): 20-րդ դարի սկզբներին էրզրումի գավառում կար 22 արական և 18 իգական հայկական նախակրթական դպրոց` մոտ 1900 աշակերտներով և 70 ուսուցիչներով: Էրզրումի գավառի հայության մեծ մասը զոհ գնաց 1915—16 թթ Մեծ եղեռնի ժամանակ, իսկ կենդանի մնացածները գաղթեցին տարբեր երկրներ:
Էրզրումն ունի զով ու առողջարար կլիմա, առատ և սաոնորակ խմելու ջուր: Ձմեռն այստեղ երկարատև ու խստաշունչ է, ամառը` զով, կարճատև:
Քաղաքի ծագումնաբանությունը կապվում է նաև Կարինիտես անձնանվան կամ նույնանուն ցեղանվան հետ: Կարինիտեսի մասին պատմական հավաստի տեղեկությունները պահպանվել են հունա-հռոմեական (1-ին դար) և հետագայի հայ պատմիչների գործերում: Երվանդունի, Արտաշեսյան և Արշակունի թագավորական դինաստիաների ժամանակ (6-րդ դ մ թ ա, 5-րդ դ մ.թ.) Կ Կարինի գավառի կենտրոնն էր: Նրա դերն ու նշանակությունը առանձնապես սկսում է մեծանալ 387 թվականի Հայասաանի առաջին բաժանումից հետ, որպես բյուզանդական մասի սահմանային կարևորագույն բերդաքաղաք: Բյուզանդիայի Թեոդոս II կայսեր (408—450 թթ) հանձնարարությամբ Անատոլ զորավարը 431 թ Կարինում կառուցում է նոր ամրություններ և կայսեր անունով քաղաքը կոչում Թեոդոսուպոլիս: Քաղաքի ամրություններն ու պաշտպանական կառռւյցները ընդարձակվում, վերակառուցվում են նաև Անաստաս I—ի (491–518 թթ) և հատկապես Հուստինիանոս I—ի (527-565 թթ) ժամանակ: 7—9-րդ դարերում Կարինը մերթ բյուգանդական, մերթ արաբական մասում էր գտնվում: Այդ շրջանում Կալիկալա և այլ անուններով շատ հաճախ հիշատակվում է նաև արաբական աղբյուրներում: 885 թվականին Հայաստանում Բագրատունիների թագավորության հաստատումից հետո այն նույնպես մտավ հայկական պետության կազմի մեջ: 949 թվականին, սակայն, բյուզանդացիները այն նորից խլեցին հայերից, 1049 թվականին, երբ սելջուկ-թուրքերը հիմնահատակ կործանեցին Արծն քաղաքը, նրա կենդանի մնացած բնակիչները եկան ու հաստատվեցին Կարինում և այն իրենց հայրենի քաղաքի անունով կոչեցին նաև Արծն, որից և աոաջացան Կարինի թուրք–արաբական Արզն-Ռում (այսինքն՝ բյուզանդացիների Արծն), Արզրում, Էրզրում անունները: Սելջուկ-թուրքերին կարճ ժամանակով այստեղից վռնդեցին Զաքարյաններր, իսկ 1242 թ քաղաքն անցավ մոնղոլ-թաթարների իշխանության տակ: 15-րդ դարում Կարինին հաջորդաբար տիրում են Կարակոյունլու և Աքկոյունլու վաչկատուն ցեղերը, իսկ 1514—ին այն գրավում է օսմանյան սուլթան Սելիմ I—ը: 19—20-րդ դդ. ռուսական զորքերը երեք անգամ ազատագրել են թուրքերից և երեք անգամ էլ ետ վերադարձրել: 1829 թվականի Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագրով, երբ Կարինը վերադարձվեց թուրքերին, ռուսական զորքերի հետ քաղաքից հեռացան ավելի քան 20000 հայեր, որոնք բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի, Լոռիի, Փամբակի շրջաններում: Կարնեցիներն իրենց նոր բնակավայրերից մի քանիսը վերանվանեցին Կա- րինի գավառիի գետերի անուններով: 1877—78 թթ ռուս–թուրքական պատերազմից հետո` սեպտեմբերի 7-ին, երբ քաղաքը կրկին թողնվեց, այնտեղից Անդրկովկաս գաղթեց 2000 ընտանիք: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Կարինի հայ բնակչության զգալի մասը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին: 1918 թ փետրվարի 26–ին քաղաքն նորից է անցնում թուրքերի ձեռքը: 1829 թթ. Կարինն ուներ շուրջ 130000 բնակիչ, որից հայեր` 30000, 1909-ին՝ 60000 բնակիչ, որից հայեր՝ 15000 (2500 ընտանիք): Հայերը հիմնականում բնակվում էին քաղաքի հյուսիսային և հյուսիս-արևմտյան թաղամասերում: Այստեղ էին գտնվում նաև ԱՄՆ-ի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, ու Ռուսաստանի հյուպատոսությունները :
Որպես առևտրական գլխավոր մայրուղիների հանգուցակետում գտնվող քաղաք, Կարինը պատմական բոլոր ժամանակներում էլ ունեցել Է տնտեսական կարևորագույն նշանակություն: Առևտրական սերտ կապեր ուներ Կոստանդնուպոլսի, Տրապիզոնի, Թավրիզի, Երևանի, Թիֆլիսի հետ: 1856—71 թթ կառուցված Տրապիզոն —Բաբերդ—Կարին մոտ 300 կմ երկար խճուղին Է՛լ ավելի աշխուժացրեց կապը արտաքին աշխարհիի հետ: Սրանից հետո ավարտվեց նաև Կարին — Հասանկալա ճանապարհի կառուցումը: 1915 թվականին Կարինը երկաթուղային հաղորդակցություն ուներ Սարիղամիշի հետ: Այդ ճանապարհներով էին քաղաք բերվում մետաքս, բամբակյա նուրբ գործվածքներ, համեմունք, ապակեղեն, դեղորայք, բուսական յուղ, սուրճ, արդուզարդի առարկաներ և այլ ապրանքներ: Ներքին ու արտաքին առևտրով և արհեստագործությամբ հիմնականում զբաղվում էին հայերը: 20-րդ դ սկզբներին քաղաքն ուներ մի քանի շուկա, 12 հրապարակ, 32 քարավանատուն ու իջևան, 18 բաղնիք, 150 պանդոկ, 180 հացի փուռ: 1909 թվականին ավելի քան 3000 արհեստանոցների, խա նութների ու առևորական կրպակների համարյա կեսը պատկանում էր հայերին: Կարինի հայ արհեստավորները հռչակված Էին հատկապես ոսկերչության, դերձակության, դարբնության, զինագործության, որմնադրության, կաշեգործության, մուշտակագործության, պղնձագործության մեջ: Կարնեցի կանանց ձեռքով գործված գունագեղ ու նրբաճաշակ գորգերն ու արհեստագործական մյուս ապրանքները մեծ հռչակ ունեին Հայաստանի ու դրսի շուկաներում: 1870—ական թթ Կարինում կար ապուխտի (բաստուրմա) և մսի սուջուխի 4 տնայնագործական ձեռնարկություն, որոնք պատկանում էին հայերին: Այդ ժամանակ քաղաքում տարեկան մորթվում էր 5000 միայն խոշոր եղջերավոր անասուն: 19—րդ դ կեսերին Կարինում գործում էին նաև 6 կաշեգործական, մի քանի օղեթորման, ներկարարական և այլ ձեռնարկություններ:
Քաղաքի մոտակայքում արղյունահանվում էր կերակրի աղ: 1880-ական թթ իտալացի կոմս Քոնտ դը Բիրզանին Կարինում հիմնեց ծխախոտի մշակման ձեռնարկություն, որի հումքի մի մասը բերվում Էր Տրապիզոնից: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին գերմանացի կապիտալիստները իրավունք էին ստացել Կարինի շրջակայքում նավթի պաշարներ որոնելու: Կարինի հայերը մինչև 1880–ական թթ համեմատաբար ապրում էին տնտեսապես ապահով պայմաններում: Նրանք աչքի Էին ընկնում ջերմ հայրենասիրությամբ, ընտանեկան հարաբերությունների ավանդապահությամբ:
Կարինը 19-րդ դ-ում և 20-րդ դարի սկզբներին սովորական ասիական քաղաք էր, սակայն ուներ համեմատաբար լայն սալահատակված փողոցներ, հրապարակներ: Մեկ-երկու հարկանի քարաշեն ու կավաշեն տները զուրկ էին ամենատարրական կոմունալ հարմարություններից, որի պատճառով էլ հաճախ բռնկվում էին համաճարակներ: Քաղաքում մեծ ավերածություններ են եղել 728, 1659, 1791, 1843, 1850—52, 1861, 1901–02 թթ. երկրաշարժերի ժամանակ: 1861 թ երկրաշարժից զոհվել է 3000 մարդ:
Կարինը ջրառատ քաղաք է, այնտեղ բխում են շուրջ 500 հորդառատ ու սառնորակ աղբյուրներ: Աղբյուրներ կային փողոցներում, հրապարակներում և նույնիսկ մասնավոր տների բակերում: Ջրի մի մասն էլ քաղաք էր բերվում խողովակաշարով` Այծպտկունք լեռան լանջերից: Կլիմայի խստության պատճառով քաղաքում և շրջակայքի բանջարանոցներում մշակում էին միայն կարտոֆիլ, կաղամբ, գազար և կանաչիների մի քանի տեսակներ:
Կարինը հայ մշակույթի ու լուսավորության խոշոր կենտրոն էր: Նրա ամենահին կրթական հաստատությունը Կենտրոնական մայր վարժարանն էր, որը հիմնադրել էր Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին 1811 թ: Հետագայում այդ կրթարանը վերանվանվեց Արծնյան եռամյա երկսեռ վարժարան: 1909թ այն ուներ 334 աշակերտ, 9 ուսուցիչ: 19—րդ դ վերջերին ու 20-րդ դ սկզբներին Կարինում գործում էին նաև Աղաբալյան, Արծնյան (երկրորդ), Գալֆայան, Հռիփսիմյան, Մսրյան, Մսրյան հնգամյա և Տեր–Ազարյան դպրոցները: Կրթական գործում իր առանձնահատուկ տեղն ուներ Սանասարյան իննամյա արական վարժարանը (1881—1916 թթ): Մասնավոր դպրոցներում սովորողների հետ միասին, 1909 թ Կարինի հայ աշակերտների թիվը անցնում էր 2800—ից: 1878 թ Կարինում հիմնվել էր թատերական միություն: Մշակութային ընկերություններից հայտնի էին Ուսումնասիրաց, Անձնվեր, Վարդանանց, Ընկերասիրաց, Սիսական, Կրթական, Ազքատասիրաց ևն: Այդ ժամանակ Կարինում կար նաև 3 մանկապարտեզ: Մինչև առաջին Համաշխարհային պատերազմը Կարինում լույս էին տեսնում «Հառաջ», «Սիրտ», «Ալիքտ, «Երկիր», «Լույս» պարբերականներրը: 1870-ական թթ ք–ում լույս էր տեսնում նաև «Էնվարե շարգիե» 4 էջանոց թերթը, որի 2 էջը տպվում էր հայերեն, երկուսը թուրքերեն: 1878 թվականի Բեռլինի կոնգրեսից հետո Թուրքիայում Աբդուլ Համիդի սկսած հայահա- լած քաղաքականությունը պայքարի կոչեց նաև Կ-ի հայությանը: 1881 թ Խ. Կետեկցյանի, Հ. Աստուրյանի, Բ. Նավա սարդյանի, Կ . Նշկյանի ջանքերով այստեղ ստեղծվեց<<Պաշտպան հայրենյաց՚>> խմբակը, որր հետապնդում էր ազգային–ազատագրական նպատակներ: 1890–ական թթ կեսերին Արևմ. Հայաստանում և Թուրքիայի հայաբնակ շրջաններում սկսված հայկական կոտորածների ալիքները հասան նաև Կարին: Այստեղ կոտորածն սկսվեց 1895 թվականի հոկտեմբերի 18-ին: Մի քանի օրվա ընթացքում ավերվեցին, հրկիզվեցին ու կողոպտվեցին հայերի տները, արհեստանոցներն ու խանութները: Դաժանորեն սպանված հայերի թիվը 1000 մարդուց ավելի էր: Գերվեցին կամ առևանգվեցին հարյուրավոր կանայք ու երեխաներ:
Կարինի պատմական հուշարձանները գրեթե չեն պահպանվել: Այն, ինչ մնացել է, համեմատաբար ուշ ժամանակների կառույցներ են: Դրանցից նշանավորը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է: Այն կառուցվել է 1840 թվականին, 7-րդ դարի հին շինության տեղում: Հնում այս եկեղեցու մոտ էր գտնվում Քառասուն Մարտիրոսվածների վանքը: Սուրբ Աստվածածինը Բարձր Հայքի ամենագեղեցիկ ու ամենախոշոր շինություններից է: Այն կառուցված է, կարմրավուն, սրբատաշ ավազաքարով, որի գմբեթը հենվում է քարե ամբողջական կտորներից տաշված 20 սյուների վրա: Շենքն ունի երեք մուտք: Սրա մոտ գտնվում էր չափերով ավելի փոքր ևս մեկ եկեղեցի` Սուրբ Աստվածածին անունով, որտեղ Եզր կաթողիկոսի գլխավորությամբ (629-641 թթ) 629 թ. տեդի է ունեցել եկեղեցական ժողով: Հայոց եկեղեցիներում մինչև 1915 ք պահվում էին 13-18–րդ դդ տասնյակ հայերեն ձեռագրեր ու տպագիր գրականություն: Կարինի հայոց թեմական առաջնորդի նստավայրն էր: Քաղաքում գործում էին նաև հայ կաթոլիկների 2 եկեղեցիները, որոնցից մեկը կառուցվել է, 18–րդ դ` Աբրահամ ամիրա Ալավերդյանի միջոցներով: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիների մոտ էր գտնվում բարեկարգ ու պարսպապատ hայոց գերեզմանատունը, որտեղ պահպանվում էին 11—12-րդ դարերի տապանաքարեր: Կարինիի ուխտատեղիներից է ս Նշանը:
Քաղաքի շատ թե քիչ հետաքրքրություն ներկայացնող մուսուլմանական ճարտարապետական շինություններն են Չինլի մինարեն, Հախճապակյա մինարեն, Ուլուջամի մզկիթն են: Սրանք, որպես կանոն, կամ վերափոխված քրիստոնեական շենքեր են, կամ կառուցված են ավերված ու քանդված հայկական եկեղեցիների տեղում Կարինի միջնադարյան հայ գրչության նշա- նավոր կենտրոնն էր: Մեզ են հասել այստեղ գրված մի քանի ձեռագրեր. Կարինում են ծնվել աշխարհագիր Հակոբ Կարնեցին (17—րդ դ), Եղիա Կարնեցին, «Պաշտպան հայրենյաց» խմբակի ղեկավար Խ. Կետեկցյանր, գրող Առանձարը (Մեխակ Գույումջյան, 1876—1913 թթ), մշակութային գործիչ Շավարշ Գարագաշր (1893—1952 թթ), գրիչ ու մանկավարժ Հովհաննես Կարնեցին (18–19-րդ դդ), սովետահայ նկարիչ Ա. Ալեքսանյանը (1910—1942 թթ) և շատ ուրիշներ:
Արևմտյան Հայաստանի մյուս վայրերի հայերի նման ողբերգական եղավ նաև կարնեցիների ճակատագիրը: Երիտթուրքերը հայերի զանգվածային ջարդն այստեղ իրականացրեցին 1915 թ հունիսի 14—15-ին և հուլիսի 26–ին: Կենդանի մնացած ների փոքրաթիվ խմբերը խուսափելով կոտորածից, մի կերպ փախան զանազան կողմեր: Թուրքական տվյալներով 1860—ական թթ քաղաքի շուրջ 90000 ազգաբնակչության մեջ հայերի թիվը կազմում էր 25.000—30.000 մարդ:
