Հեթանոսականը Հայաստանում այս տոնը նվիրված էր
Միհր աստծուն և անմիջականորեն կապվում եր կրակի պաշտամունքի հետ: Տոնի
գլխավոր նպատակն էր կրակի միջոցով ազդել սառնամանիքների վրա և հայկական
ճանապարհով ուժեղացնել, զորացնել արևի ջերմությունը:
Համեմատաբար ավելի ուշ տոնի մեջ ձևավորվում և խորանում են կրակի միջոցով բազմապիսի գուշակություններ անելու սովորույթները՝ կապված ցանքի ու բերքաճի, տնտեսական տարվա հաջողության, սերնդաճության գաղափարների հետ, որոնց վառ վկայությունը տոնական ուտեստում հատիկների և հատիկավոր կերակրատեսակների բացարձակ գերակշռությունն է և ընդհանրապես տոնական համակարգում նորահարսի ու նորափեսայի խաղացած դերը:
Ըստ եկեղեցական ավանդության՝ տոնը կապվում է Տիրոջ ծննդից քառասուն օր հետո նրան կրակներով ընդառաջ գնալու գաղափարին, որից էլ ծագում է տոնի եկեղեցական անվանումը՝ <Տեառնընդառաջը>:
<Տրնդեզը տոնվում էր մեծ շուքով ու հանդիսավորությամբ>,- այսպես է նշում Գարեգին Սրվանձտյանցը: < Հայաստանի համար ընդհանուր էր այս տոնի վսեմությունը. Կաղանդին կամ տարեգլխին այնքան հանդիսավոր չէ, որքան այսօր…>:
Հայաստանի բոլոր շրջաններում այն գրեթե նույնությամբ է կատարվել և ունեցել է իր տեղական անվանումը:
Տրնդեզի օրը վաղ առավոտյան մեծահասակ կանայք եկեղեցուց վերադառնալուց հետո փոխինդ էին շաղախում, կաթով կամ ջրով և շաքարով, պատրաստում փոքրիկ գլանիկներ ու բաժանում տնեցիներին: Այդ օրը պարտադիր կերպով փոխայցելություններ էին կատարում խնամիները. նոր նշանած տղա ունեցող ընտանիքն այցելում էր հարսնացուի տուն, իսկ նորահարս ունեցող ընտանիքին այցելում էին հարսի հարազատները՝ տանելով իրենց հետ նվերներ, ընկույզ, չամիչ, աղանձ և փոխինդի գնդեր: Կեսօրից հետո վերոհիշյալ ընտանիքներն իրենց բակում խարույկ էին վառում: Որպես կանոն խարույկի դեզը պատրաստում էին նորափեսաները:
Քավորկնոջ, սկեսուրի և տալերի ուղեկցությամբ նորահարսին բակ էին իջեցնում և խարույկի շուրջը սկսվում էր շուրջպարը: Երբ կրակը փոքր-ինչ մեղմանում էր, սկսվում էր կրակթռուկները: Կրակի վրայից առաջինը թռչելու իրավունքը վերապահվում էր նորահարսին: Պտղավորվելու ակնկալությամբ խարուկի վրայից թռչում էին նաև չբեր կանայք՝ այրելով իրենց զգեստի քղանցքը, ապա թռչում էին երիտասարդները, տղամարդիկ՝ <ցավ ու չոռից> ազատվելու համար: Իսկ վերջում թռչում էին երեխաները:
Տրնդեզի օրը բոլոր տներում պարտադիր պատրաստում էին հացահատիկներից բաղկացած կերակրատեսակներ՝ խաշիլ, փոխինդ, աղանձ: Այդ օրը խնամիների միջև աղանձափոխանակություն էր կատարվում:
Տոնի ծիսական համակարգը լրացնում են բազմապիսի գուշակությունները, որոնք, ինչպես վերը նշվեց, կապվում են բնության զարթոնքի, ցանքի հաջողության, սիրո և ամուսնության, պտղաբերության խորհուրդների հետ: Այսպես օրինակ՝ երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները փոխինդի գնդերից մի կտոր դնում էին երդիկին, ծառի ճյուղին կամ ցանկապատի ծայրին ու ուշադիր հետևում, թե աղավնին կամ ագռավը դեպի որ կողմ են տանում այն՝ ենթադրելով, որ համապատասխան կողմից էլ հարս են բերելու կամ փեսացու է գալու և այլն:
Գուշակությունների մեծ մասն անմիջականորեն կապվում էր խարույկի ծխի հետ: Հավատում էին, թե ծուխը դեպի որ կողմ թեքվեր, այդ կողմի արտերն առաջիկա տարում առատ բերք կտային: Ընդհանրապես եթե ծուխը հարավ և արևելք էր թեքվում, այդ տարի հասկը լավ էր լինում, իսկ եթե հյուսիս և արևմուտք՝ վատ: Այս գուշակությունն իր հիմքում իրական իմաստ ուներ՝ կապված փետրվարի կեսերին հյուսիսային ու հարավային քամիների փոխազդեցության կամ որևէ մեկի գերակշռության հետ:
Վասպուրականում գուշակություններ էին անում նաև տոնի օրը ծնված երեխաների վերաբերյալ: Հավատում էին, որ Տրնդեզի երեկոյան ծնված երեխան շատ չար ու կրակոտ է լինելու, որովհետև կրակի հետ է ծնվում: Այստեղ խարույկի վրայից ցատկելը մեկնում էին որպես գայլ ու գազանից ու կարիճից չվնասվելու միջոց:
Ինչպես տեսնում ենք փոխելով տոնի անվանումը՝ եկեղեցին այնուամենայնիվ չի կարողացել ազդել նրա բուն էության, բովանդակության վրա: Նա կամովին կամ ստիպված ընդունել է կրակ վառելու, կրակի շուրջը պտտվելու, վրայից թռչելու և այլ հեթանոսական սովորույթները: Այսպիսով, Տրնդեզը եղել և մնում է ազգային, բնապաշտական տոն:
Աղբյուր՝ <Ազգային տոներ>
ճանապարհով ուժեղացնել, զորացնել արևի ջերմությունը:
Համեմատաբար ավելի ուշ տոնի մեջ ձևավորվում և խորանում են կրակի միջոցով բազմապիսի գուշակություններ անելու սովորույթները՝ կապված ցանքի ու բերքաճի, տնտեսական տարվա հաջողության, սերնդաճության գաղափարների հետ, որոնց վառ վկայությունը տոնական ուտեստում հատիկների և հատիկավոր կերակրատեսակների բացարձակ գերակշռությունն է և ընդհանրապես տոնական համակարգում նորահարսի ու նորափեսայի խաղացած դերը:
Ըստ եկեղեցական ավանդության՝ տոնը կապվում է Տիրոջ ծննդից քառասուն օր հետո նրան կրակներով ընդառաջ գնալու գաղափարին, որից էլ ծագում է տոնի եկեղեցական անվանումը՝ <Տեառնընդառաջը>:
<Տրնդեզը տոնվում էր մեծ շուքով ու հանդիսավորությամբ>,- այսպես է նշում Գարեգին Սրվանձտյանցը: < Հայաստանի համար ընդհանուր էր այս տոնի վսեմությունը. Կաղանդին կամ տարեգլխին այնքան հանդիսավոր չէ, որքան այսօր…>:
Հայաստանի բոլոր շրջաններում այն գրեթե նույնությամբ է կատարվել և ունեցել է իր տեղական անվանումը:
Տրնդեզի օրը վաղ առավոտյան մեծահասակ կանայք եկեղեցուց վերադառնալուց հետո փոխինդ էին շաղախում, կաթով կամ ջրով և շաքարով, պատրաստում փոքրիկ գլանիկներ ու բաժանում տնեցիներին: Այդ օրը պարտադիր կերպով փոխայցելություններ էին կատարում խնամիները. նոր նշանած տղա ունեցող ընտանիքն այցելում էր հարսնացուի տուն, իսկ նորահարս ունեցող ընտանիքին այցելում էին հարսի հարազատները՝ տանելով իրենց հետ նվերներ, ընկույզ, չամիչ, աղանձ և փոխինդի գնդեր: Կեսօրից հետո վերոհիշյալ ընտանիքներն իրենց բակում խարույկ էին վառում: Որպես կանոն խարույկի դեզը պատրաստում էին նորափեսաները:
Քավորկնոջ, սկեսուրի և տալերի ուղեկցությամբ նորահարսին բակ էին իջեցնում և խարույկի շուրջը սկսվում էր շուրջպարը: Երբ կրակը փոքր-ինչ մեղմանում էր, սկսվում էր կրակթռուկները: Կրակի վրայից առաջինը թռչելու իրավունքը վերապահվում էր նորահարսին: Պտղավորվելու ակնկալությամբ խարուկի վրայից թռչում էին նաև չբեր կանայք՝ այրելով իրենց զգեստի քղանցքը, ապա թռչում էին երիտասարդները, տղամարդիկ՝ <ցավ ու չոռից> ազատվելու համար: Իսկ վերջում թռչում էին երեխաները:
Տրնդեզի օրը բոլոր տներում պարտադիր պատրաստում էին հացահատիկներից բաղկացած կերակրատեսակներ՝ խաշիլ, փոխինդ, աղանձ: Այդ օրը խնամիների միջև աղանձափոխանակություն էր կատարվում:
Տոնի ծիսական համակարգը լրացնում են բազմապիսի գուշակությունները, որոնք, ինչպես վերը նշվեց, կապվում են բնության զարթոնքի, ցանքի հաջողության, սիրո և ամուսնության, պտղաբերության խորհուրդների հետ: Այսպես օրինակ՝ երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները փոխինդի գնդերից մի կտոր դնում էին երդիկին, ծառի ճյուղին կամ ցանկապատի ծայրին ու ուշադիր հետևում, թե աղավնին կամ ագռավը դեպի որ կողմ են տանում այն՝ ենթադրելով, որ համապատասխան կողմից էլ հարս են բերելու կամ փեսացու է գալու և այլն:
Գուշակությունների մեծ մասն անմիջականորեն կապվում էր խարույկի ծխի հետ: Հավատում էին, թե ծուխը դեպի որ կողմ թեքվեր, այդ կողմի արտերն առաջիկա տարում առատ բերք կտային: Ընդհանրապես եթե ծուխը հարավ և արևելք էր թեքվում, այդ տարի հասկը լավ էր լինում, իսկ եթե հյուսիս և արևմուտք՝ վատ: Այս գուշակությունն իր հիմքում իրական իմաստ ուներ՝ կապված փետրվարի կեսերին հյուսիսային ու հարավային քամիների փոխազդեցության կամ որևէ մեկի գերակշռության հետ:
Վասպուրականում գուշակություններ էին անում նաև տոնի օրը ծնված երեխաների վերաբերյալ: Հավատում էին, որ Տրնդեզի երեկոյան ծնված երեխան շատ չար ու կրակոտ է լինելու, որովհետև կրակի հետ է ծնվում: Այստեղ խարույկի վրայից ցատկելը մեկնում էին որպես գայլ ու գազանից ու կարիճից չվնասվելու միջոց:
Ինչպես տեսնում ենք փոխելով տոնի անվանումը՝ եկեղեցին այնուամենայնիվ չի կարողացել ազդել նրա բուն էության, բովանդակության վրա: Նա կամովին կամ ստիպված ընդունել է կրակ վառելու, կրակի շուրջը պտտվելու, վրայից թռչելու և այլ հեթանոսական սովորույթները: Այսպիսով, Տրնդեզը եղել և մնում է ազգային, բնապաշտական տոն:
Աղբյուր՝ <Ազգային տոներ>
