Պահպանողականության գաղափարախոսության վերաբերյալ

            

Ընդհանրապես <պահպանողականություն>` ասել է թե մարդկության կողմից դրականորեն գնահատված և պատմականորեն արդարացված հիմնարար արժեքների, բարոյական նորմերի պահպանում:
 Միաժամանակ պետք է ասել, որ պահպանողականությունը ոչ թե առհասարակ հնի, այլ հավերժի հաստատունն է: Այն ոչ թե անցյալի, այլ մնայունի պաշտպանն է, այն արժեքավորի, որ ստեղծվել է անցյալում և ստեղծվելու է ապագայում: Այս առումով պահպանողականությունը ոչ միայն անցյալապաշտություն չէ, այլև ապագայատենչ է, քանզի հավատում է պատմության անխզելիությանը ժամանակների կապին, որով հավատարիմ է հավիտենական արժեքների անդադար արարմանը:
Ու թեև ժամանակակից աշխարհում չկա պահպանողականության միասնական ընկալում և կան պահպանողական տարբեր հոսանքներ, այդուհանդերձ կան առանցքային հասկացություններ, ընդհանրական սկզբունքներ, դրույթներ, որ բնորոշ են պահպանողականությունը երևույթի հանդեպ առհասարակ: Հետևաբար պահպանողական աշխարհընկալմանը բնորոշ են՝
 1. Հավատն առ Աստված ու նրա պատվիրանները
 2. Նախապատվություն տալը մնայունին, հավիտենականին ի հաշիվ անցողիկի, ժամանակավորի: Վերացական մտային կառուցվածքները, կատարյալ թվացող տեսական սխեմաները խորթ են պահպանողականությանը: 

3. Ավանդական արժեքների հանդեպ նախաձեռնությունը
 4. Ապադասակարգային բնույթը

Հատկանշական է դասական պահպանողականության այն հիմնարար մոտեցումը, թե հասարակության բարելավումը պետք է իրականացվի մասնակի և փուլային բարեփոխումների ճանապարհով, և ցանկացած բարեփոխում պետք է համապատասխանի հասարակության ավանդական արժեհամակարգին: Ըստ այդմ պահպանողականությունը սկզբունքորեն մերժում է հեղափոխականությունը, քանզի այն խախտում է հասարակական կյանքի բնականոն զարգացման ընթացքը: Պահպանողականության խնդիրն է բարեփոխումների միջոցով կանխել հեղափոխական իրավիճակները:
Պահպանողական արժեհամակարգում առանցքային տեղ ունեն հետևյալ հիմնական հասկացությունները՝
  1. Ավանդական ընտանիք: Պահպանողականները բացասական վերաբերմունք ունեն պաշտոնապես չգրանցված զույգերի, միասեռական զույգերի, նամանավանդ վերջիններիս՝ պաշտոնապես գրանցվելու ու երեխաներ որդեգրելու իրավունքի նկատմամբ: Պահպանողականությունը ընդունում և արժևորում է միայն < դասական ընտանիքը>:
 2. Կրոնական կյանք: Պահպանողականներն ընդունում են տվյալ հասարակության մեջ ավանդավորված կրոնական կյանքի նորմերը և սովորույթները՝ դրանց հետևելը համարելով առողջ քաղաքական ու հասարակական կյանքի կարևոր նախապայման: Նրանք բացասական վերաբերմունք ունեն տարբեր տեսակի աղանդների նկատմամբ:
 3. Բարոյական նորմերի հաստատուն համակարգ: Պահպանողականները հավատում են, որ գոյություն ունի Աստծո կողմից մարդուն տրված բարոյական նորմերի հաստատուն համակարգ, որին հետևելը ինչպես անհատի, այնպես էլ հասարակության սրբազան պարտքն է և որից շեղվելու դեպքում խախտվում է աշխարհի ներդաշնակ կարգը:
Պահպանողականության հիմնարար արժեքներից են նաև մասնավոր սեփականությունը և տնտեսական ազատականությունը:
Իսկ որքանով է մեր հասարակության համար ընկալելի պահպանողական գաղափարախոսության արժեհամակարգը:
  Ընդհանրապես հայ հասարակությունը և պահպանողական է և անընդհատ նորին ձգտող: Այն հետամուտ է թե իր բուն արժեքների պահպանմանը, թե արդիականացումից ետ չմնալու, նորը յուրացնելու գործընթացին:
Սակայն համաշխարհայնացման արդի գործընթացները լուրջ մարտահրավեր են ազգային ինքնությանը, պետական ինքնիշխանությանը: Միաժամանակ այսօր աշխարհում լիբերալ դեմոկրատական համակարգի ճգնաժամի և սոցիալիստական գաղափարների վարկաբեկման պայմաններում զգալի վերելք է ապրում պահպանողականությունը:
Այս իմաստով պահպանողականույթունը գաղափարախոսական հուսալի զենք է ինչպես մեր հոգևոր մշակութային ինքնությունը պահպանելու, այնպես էլ համաշխարհային զարգացումներից ետ չմնալու առումով: Հետևաբար մեր հասարակության տարբեր շերտերին համապատասխան քարոզչության դեպքում այն ընկալելի է:

Աղբյուրը` <<ՀՀԿ գաղափարախոսությունից>> Մուշեղ Լալայան

Տարոնականությունը որպես ազգային միության կամք

 Փաստելով, որ այսօրվա հայությունը զերծ է ամբողջականության զգացումից, որով և ազգային միության գիտակցումից, ինչպես նաև լինելով հատվածապաշտ և եսակենտրոն առաջնորդվում է նախանձի վրա հենված ներկուսակցական բարոյականով, Տարոնականությունը, իբրև սկզբունք որդեգրելով ներցեղային բարոյականը, ձգտում է արմատախիլ անել ներքին պայքարի ախտը, բովանդակ հայության ուժերը ներքին ճակատից տեղափոխել և կենտրոնացնել արտաքին վտանգի դեմ:

- Կա արտաքին ճակատ, որի վրա արժանապես կարելի է հերոսանալ,- նշանաբանում է Տարոնականությունը:

Միաժամանակ մատնանշելով այն վտանգավոր հանդուրժողականությունը և համակերպվելու տրամադրությունը, որոնք առկա են մեր մեջ ներքին թշնամիների ստոր նյութապաշտ, թուլամորթ հայրենասիրությամբ <հայ> կոչվողների ներկայության նկատմամբ, որոնք ցավոք առաջավոր դիրքեր են գրավում մեր ազգային կյանքում, Տարոնականության գաղափարախոսները գտնում էին, որ անհրաժեշտ է ամենից առաջ վերացնել այս արգելքները, որպեսզի կարողանանք հաջողությամբ դիմագրավել արտաքին արգելքները:

Որպես ցեղային միության կամք դավանող ուսմունք՝ Տարոնականությունը դեմ է դասակարգային բնույթի մտածելակերպին, որը կոչված է մասնատելու ազգային մարմինը. այն ապադասակարգային ուսմունք է: Այն ընդամենը ազգային միության քարոզ չէ. Տարոնականությունը սահմանում է ընդհանուր նպատակը և ցույց է տալիս ընդհանրական հավիտենական արժեքները՝ Ցեղը և հայրենիքը: Միայն այս գերնպատակի և ընդհանրական արժեքների շուրջ և դրանց ծառայելու կամքով է հնարավոր մեր ազգային միությունը:

Երկու կարևոր փոխկապակցված հասկացությունների՝ ազգային զգացումի և ազգային գիտակցության վերաբերյալ Տարոնականությունը ունի իր բացատրությունը.

1. Ազգային զգացումը արդյունք է ազգային հավաքական էության և առանձին անհատի մեջ հանդես է գալիս իբրև այդ հավաքական էությունից փոխանցված մասնիկ: Այս դեպքում անհատը բնազդաբար զգում է, որ ինքը կապված է մի հավաքականության և զգացումի՝ բնազդի թելադրանքով ապրում է այդ հավաքականության կյանքով՝ կենցաղով, բարոյականով և այլն:

Ազգի հավաքական գիտակցությունը ձևավորվում է նրա առանձին անհատների անջատ-անջատ գիտակցությունների միավորումով և ամբողջացումով: Անհատի ազգային գիակցությունը հենվում է նրա ազգային զգացումի վրա. դա է ամենասերտ կապը ազգի առանձին՝ անջատ-անջատ մասնիկների գիտակցությունների միջև: Այս դեպքում անհատը սկզբում գիտակցում է այն կապերը, որ կապում են իրեն ազգային հավաքականությունը, այն առանձնահատկությունները, որոնցով ինքը տարբերվում է մյուս ազգերից, գիտակցում սեփական արժեքը ազգային համալիրում, ապա գիտակցաբար կամենում է  պահպանել և զարգացնել դրանք՝ այդպիսով հավերժացնելով իր զգային անկրկնելիությունը՝ ամրապնդելով ազգի հավաքական միությունը:
Ըստ Տարոնականության գաղափարախոսների՝ Տարոնական գաղափարախոսության բնորոշ գծերն են՝

- Տարոնն է եղել ինչպես հեթանոսական, այնպես էլ քրիստոնեական Հայաստանի հոգևոր կենտրոնը:

- Տարոնում է ստեղծվել <Սասնա ծռեր> դյուցազնավեպը:

- Տարոնում են ծնվել հայ հոգևոր արժեքների 2 հսկաները՝ Մաշտոցը և Նարեկացին:

- Տարոնում հաստատվեցին հայոց ռազմուժի ասպետները՝ Մամիկոնյանները:

- Տարոնն է արևմտահայ ազատամարտի խռովարանը, ուր հիմնականում թրծվեցին և դիմագծվեցին այդ պայքարի ամենաինքնատիպ մարտիկները:

Մուշեղ Լալայան. <Ցեղակրոն և Տարոնական շարժումները>

ԱԶԳԱՅԻՆ ՏՈՆԵՐ ` ՆՈՐ ՏԱՐԻ

Ըստ հասած տվյալների՝ վաղնջական ժամանակներում հայերը Նոր Տարին դիմավորել են մարտի 2-ին՝ գարնանային գիշերահավասարի օրը, ինչը պատահական չէր: Բնությունը հարություն է առնում գարնան սկզբին, այդ պատճառով հենց այդ օրն էլ հայ մարդը դարձրել է Նոր տարի և նշել ցնծալի տոնախմբությամբ, որով փառաբանել է բնության զարթոնքը, աղերսել աստվածներին, որպեսզի տարին բերքառատ դարձնեն: Այսօր էլ արիական որոշ ժողովուրդներ՝ պարսիկներ, աֆղաններ, իբրև տարեսկիզբ ընդունում են մարտի քսանմեկը:
  Հայկական երկրորդ տարեգլուխը եղել է Նավասարդի մեկը՝օգոստոսի տասնմեկը: 
 Ըստ ավանդության Հայկ Նահապետը Հայոց ձոր գավառում սպանել է բռնակալ Բելին՝ ազատություն պարգևելով իր տոհմին ու հետնորդներին: Այդ հաղթությունը ենթադրաբար տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 2452 թվականի օգոստոսի տասնմեկին: Օգոսոսյան տոնը հայերը կոչել են Նավասարդ, որ նշանակում է նոր տարի:
  18-րդ դարում՝ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի օրոք, որպես Նոր տարվա սկիզբ ընդունվեց հունվարի մեկը՝ համապատասխանեցնելով քրիստոնեական մի շարք երկրներում ընդունված տարեսկզբի հետ. թեև նույնիսկ մինչև տասնիններորդ դարի կեսերը հայկական շատ գավառներում (Սյունիք, Արցախ, Ուտիք) Նոր տարին շարունակում էր տոնվել օգոստոսին: Միայն 20-րդ դարի սկզբներից համընդհանուր դարձավ հունվարի մեկը, որպես տարվա սկիզբ տոնելը: Նոր տարին սկսվում էր դեկտեմբերի երեսուն-երեսունմեկին՝ ամանորյա խմորեղեն պատրաստելով: Խմորեղենի մեջ ամենագլխավոր դերը հատկացվում էր < տարեհացը>, որը տափակ հաց էր՝ երեսը զարդարված ընկույզով, չամիչով, սերմերով ու պտուղներով, որոնք արտահայտում էին առատության գաղափարը: < Տարի> հացի մեջ սովորաբար դնում էին դրամ կամ հուլունք և այն բաժանում ընտանիքի անդամների թվով: Ում բաժնի մեջ ընկներ հուլունքը, ենթադրվում էր, որ տան հաջողությունն ու բախտավորությունը այդ տարի նրա հետ է կապված: Մատենագիտական նյութերը վկայում են, որ հնում տարեհացը տասներկու մասի է բաժանված եղել իբրև տասներկու ամիսների խորհրդանշան: Տարեհացը կտրում էին մեծ հանդիսավորությամբ, տարեմուտի գիշերը:
Նոր տարվա սեղանի պարտադիր խմորեղենն էր նաև գաթան, որի երեսը զարդարում էին կենդանիների պատկերներով, կամ տաճարների նկարներով, հաճախ մատով փոսիկներ անելով:
  Գաթայից ու տարիից բացի Նոր Տարվա համար թխում էին զանազան ձևավոր հացեր՝ < Ասիլ-բասիլներ>, որոնք մարդակերպ էին և խորհրդանշում էին բնության մեռնող ու հարություն առնող աստվածներին՝ Նարին, Արա Գեղեցիկին, ապա նաև բերքի ու բարիքի հովանավոր աստվածներին: Դրանցով կատարում էին բազմապիսի գուշակություններ: Երբեմն տղամարդուն նվիրված ծիսահացը քսակի ձևով էին պատրաստում. եթե այն ուռչում էր, գուշակում էին հարստություն, եթե սմքում էր՝ հակառակը: Նույն ձևով պատրաստում էին <ցորենի հորեր>, <հյուսքեր>, սմբակներ>, <Կկոց>, <սղոց> Խոփ> և այլն:
 Ձևավոր հացերով ոչ միայն գուշակություններ էին անում, այլև շնորհավորում էին միմյանց տոնը և դրանցով  <կաղնդում> ջուրը: Նոր տարվա նախորդ գիշերը ամբողջ Հայաստանում լայնորեն տարածված էր ջուրը կաղնդելու սովորությունը: Կեսգիշերին կանայք և երիտասարդ տղամարդիկ իջնում էին գյուղի աղբյուրը և այն կաղընդում՝ շաղ տալով նրա մեջ սերմեր, պտուղներ կամ թրջելով ծիսահացը: Հավատում էին, որ ճիշտ կեսգիշերին ջրի տեղ աղբյուրից ոսկի է հոսում, բայց մի պահ ընդամենը, և աշխատում էին հենց այդ պահին աղբյուրից ջուր բերել:
 Հայաստանի գրեթե բոլոր շրջաններում քաջ հայտնի էր <կախու>, կախուկ, կամ գոտեկախի սովորույթը, որն Արևելյան Հայաստանում հայտնի էր նաև ճլոլանք անվամբ: Այս սովորույթի էությունն այն էր, որ երիտասարդ աղջիկներն ու տղաները Նոր տարվա նախորդ գիշերը փոքրի խմբերով տոպրակներ, գուլպաներ կամ կողովներն ուսին շրջում էին երդիկից երդիկ և,  դրանք չվանով երդիկից ցած իջեցնելով, բարեմաղանքի երգեր էին ասում և շնորհավորում տնեցիներն: Տանտիկինը պարտավոր էր լցնել տոպրակը մրգով, չիր ու չամիչով, գաթայով: Ի տարբերություն Հայաստանի մյուս շրջանների՝ Արցախում և Սյունիքում գոտեկախի սովորույթը հայտնի էր հակառակ տարբերակով: Այստեղ ընդունված էր ընկույզի, չոր մրգերի ու եփած հավերի շարան պատրաստել, որը կոչվում էր ճլոլանք և հարազատների, ավելի հաճախ՝ խնամիների երդիկներից ցած իջեցնել: Նշանված աղջիկներն իրենց հերթին Ճլոլանք էին իջեցնում նշանածի տան երդիկից և փախչում. եթե տնեցիներից որևէ մեկին հաջողվում էր բռնել հարսնացուին, ապա նա պարտավորվում էր մտնել փեսացույի տունը, հյուրասիրվել և նոր գնալ:
Հաջորդ օրը, հունվարի մեկին, մեծերն այցելում էին միմյանց և շնորհավորում խնձորով, ընկույզով ու նարնջով: Գյուղերում տան տղամարդիկ պարտադիր կերպով գնում էին շնորհավորելու քահանային և գյուղապետին՝ տանելով իրենց հետ միրգ ու ըմպելիք: Շնորհավորում էին բոլորը բոլորին. Քահանան՝ հավատացյալներին, ծնողները՝ զավակներին, ուսուցիչները՝ աշակերտներին և հակառակը, զոքանչը՝ փեսային, սկեսուրը՝ հարսին, բայց միայն մի բացառությամբ. ամուսինը կնոջը չէր շնորհավորում և նվեր չէր տալիս՝ ամոթ համարելով:
  Հետաքրքիր է, որ Պոնտոսի շրջանում տանտերը մի ձիթենու ճյուղ էր կտրում, բերում տուն այն՝ իբրև կաղանդի ծառ, զարդարում կաղնիներով ու ընկույզներով, իսկ առավոտյան տանում էր եկեղեցի՝ քահանային օրհնել տալու: Կաղանդի ծառի այս օրինակը տոնածառի հայկական տարբերակն է, մանավանդ, որ հայերը ունեին ծառով տունը զարդարելու սովորույթը՝ ծառզարդար- ծաղկազարդ:
Ընդհանրապես Նոր տարվա սեղանին պարտադիր էին յոթ տեսակ միրգը և յոթ ճաշատեսակները:
Ամանորյա սովորույթների մի մասն անմիջականորեն կապվում է կրակի, ծառերի ջրի  պաշտամունքների հետ: Հայաստանի որոշ շրջաններում ընդունված էր կաղանդի իրիկունը տան կրակարանը կամ օջախը կաղնդելու սովորությունը: Գերանը, որ վառում էին Նոր Տարվա նախորդ իրիկունը, կոչվում էր տարեմուտի քյոթուկ՝  <Լոռիում>, որի առկայծող կտորները հետո թաղում էին հանդում որպեսզի ապահովեին բերքի առատությունը և կանխեին կորուստը: Ավանդական սովորության համաձայն կաղանդի գիշերը շատերի տներում ճրագ էր վառվում <Տան խերն ու Բարաքյաթը> չփախչելու համար>:


Հոդվածի աղբյուրը` < Ազգային տոներ>

ԱԶԳԱՅԻՆ ՏՈՆԵՐ ` ՎԱՐԴԱՎԱՌ

Հայոց ավանդական տոնակարգում Վարդավառն ամառային ամենամեծ տոնն է, որը, ըստ հայ եկեղեցու տոնացույցի, տոնվում է զատիկից 14 շաբաթ հետո: Իր էությամբ այն բնապաշտպանական տոն է և գալիս է հազարամյակների խորքից: Նախաքրիստոնեական Հայաստանում այն կապվում էր սիրո և գեղեցկության դիցուհի Ատղիկի հետ, որի մեհյանին ուխտի էին գնում ահելները և ջահելները, փառաբանում

 ձոներգերով, բագինին վարդեփնջեր դնելով, զոհաբերություններ անելով:
Քրիստոնեության ընդունումից հետո տոնը արտաքին փոփոխության է ենթարկվում` պահպանելով իր էությունը: Եկեղեցին այն փոխարինում է Քրիստոսի այլակերպության կամ պայծառակերպության տոնով: Պայծառակերպության տոնը նախապես տոնվում էր հայոց տոմարի տարեգլխին` Նավասարդ ամսի 1-ին օրը` օգոստոսի 11-ին: Հետագայում երբ 551 թվականին Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի կողմից կատարվեց հայոց տոմարի նորոգությունը, փոփխվեց և տոնի կատարման ժամանակը: Պայծառակերպության տոնը փոխադրվեց Զատիկից 14 շաբատ հետո եկող կիրակին: Զատկական շրջանի մեջ մտնելով` Վարդավառը անցավ շարժական տոների շարքը և կարող է նշվել 35 օրերի ընթացքում` հունիսի 28-ից մինչև օգոստոսի 1-ը:
Վարդավառ բառը տարբեր իմաստներով է ստուգաբանվում, որոնք բոլորն էլ բնութագրում են տոնը, ինչպես նաև մատնանշում դրա խորհուրդները: Մի տարբերակով <Վարդավառ> բառը կազմված է <Վարդ> ջուր և վառ-սրսկել, լվանալ արմատներից, նշանակում է ջրցանություն, որը կազմում է տոնական արարողակարգի գլխավոր մասը: Որոշ հեղինակների կարծիքով էլ այն նշանակում է <կրակավառ>, <հրավառ>: Եվ իրոք, հուլիսին, այսինքն Հրոտից ամսին, երբ արևը հասնում է իր կիզակետին, հրավառվում, չորանում է բնությունը, մարդիկ զանգվածաբար ջրցանություն են կատարում և աստվածներից ջուր խնդրում:
 Տոնի համն ու հոտը կազմում էին համատարած ջրցանությունները: Վաղ առավոտից իրաի վրա ջուր էին լցնում բոլորը, ով ինչով կարող էր` հաշվի չառնելով ոչ տարիքը, ոչ սեռը, ոչ էլ հասարակական դիրքը: Ջուր էին շփում չխոսկան հարսները սկեսրայրի վրա, առօրյայում քավորի ներկայությունից խուսափող սանամայրն անգամ քավորի վրա: Եվ ոչ ոք չէր դժգոհում կամ վիրավորվում, որովհետև այդ օրը ջուրը համարվում էր ամենազորեղ, ամենաբուժիչ: Այս ամենը ուղեկցվում էր ավանդական երգ ու պարով ու խաղերով: Մարդիկ իրար վարդեր էին նվիրում, իսկ սիրահար երիտասարդները աղավնիներ էին թռցնում, և եթե աղավնին 3 անգամ պտտվում էր սիրած աղջկա տնկակտուրին, նույն աշնանը հարսնության էին տանում նրան:
 Մի փոքր այլ է պատկերը լեռնային շրջաններում, ուր համեմատաբար զով է, և ջրցանությունը Վարդավառի տոնակատարության մեջ միայն խորհրդանշական իմաստ ունի: Այդտեղ գլխավոր դերը ավելի շատ տրվում է կենդանական զոհաբերություններին, հեռավոր ուխտագնացություններին, ուրախություններին ու խնջույքներին: Ժողովուրդը, մոտ 2 օրվա պաշար վերցնելով, տանելով զարդարված մատաղցու կենդանիներ, գնում է դեպի սրբազան աղբյուրները, դրանց մոտ զոհ մատուցում` հուսալով աստվածների բարյացկամությանը:

ԱԶԳԱՅԻՆ ՏՈՆԵՐ. ՏՐՆԴԵԶ

Հեթանոսականը Հայաստանում այս տոնը նվիրված էր Միհր աստծուն և անմիջականորեն կապվում եր կրակի պաշտամունքի հետ: Տոնի գլխավոր նպատակն էր կրակի միջոցով ազդել սառնամանիքների վրա և հայկական
ճանապարհով ուժեղացնել, զորացնել արևի ջերմությունը: 
Համեմատաբար ավելի ուշ տոնի մեջ ձևավորվում և խորանում են կրակի միջոցով բազմապիսի գուշակություններ անելու սովորույթները՝ կապված ցանքի ու բերքաճի, տնտեսական տարվա հաջողության, սերնդաճության գաղափարների հետ, որոնց վառ վկայությունը տոնական ուտեստում հատիկների և հատիկավոր կերակրատեսակների բացարձակ գերակշռությունն է և ընդհանրապես տոնական համակարգում նորահարսի ու նորափեսայի խաղացած դերը:
Ըստ եկեղեցական ավանդության՝ տոնը կապվում է Տիրոջ ծննդից քառասուն օր հետո նրան կրակներով ընդառաջ գնալու գաղափարին, որից էլ ծագում է տոնի եկեղեցական անվանումը՝ <Տեառնընդառաջը>:
 <Տրնդեզը տոնվում էր մեծ շուքով ու հանդիսավորությամբ>,- այսպես է նշում Գարեգին Սրվանձտյանցը: < Հայաստանի համար ընդհանուր էր այս տոնի վսեմությունը. Կաղանդին կամ տարեգլխին այնքան հանդիսավոր չէ, որքան այսօր…>: 
Հայաստանի բոլոր շրջաններում այն գրեթե նույնությամբ է կատարվել և ունեցել է իր տեղական անվանումը:
 Տրնդեզի օրը վաղ առավոտյան մեծահասակ կանայք եկեղեցուց վերադառնալուց հետո  փոխինդ էին շաղախում, կաթով կամ ջրով և շաքարով, պատրաստում փոքրիկ գլանիկներ ու բաժանում տնեցիներին: Այդ օրը պարտադիր կերպով փոխայցելություններ էին կատարում խնամիները. նոր նշանած տղա ունեցող ընտանիքն այցելում էր հարսնացուի տուն, իսկ նորահարս ունեցող ընտանիքին այցելում էին հարսի հարազատները՝ տանելով իրենց հետ նվերներ, ընկույզ, չամիչ, աղանձ և փոխինդի գնդեր: Կեսօրից հետո վերոհիշյալ ընտանիքներն իրենց բակում խարույկ էին վառում: Որպես կանոն խարույկի դեզը պատրաստում էին նորափեսաները:
 Քավորկնոջ, սկեսուրի և տալերի ուղեկցությամբ նորահարսին բակ էին իջեցնում և խարույկի շուրջը սկսվում էր շուրջպարը: Երբ կրակը փոքր-ինչ մեղմանում էր, սկսվում էր կրակթռուկները: Կրակի վրայից առաջինը թռչելու իրավունքը վերապահվում էր նորահարսին: Պտղավորվելու ակնկալությամբ խարուկի վրայից թռչում էին նաև չբեր կանայք՝ այրելով իրենց զգեստի քղանցքը, ապա թռչում էին երիտասարդները, տղամարդիկ՝ <ցավ ու չոռից> ազատվելու համար: Իսկ վերջում թռչում էին երեխաները:
 Տրնդեզի օրը բոլոր տներում պարտադիր պատրաստում էին հացահատիկներից բաղկացած կերակրատեսակներ՝ խաշիլ, փոխինդ, աղանձ: Այդ օրը խնամիների միջև աղանձափոխանակություն էր կատարվում:
 Տոնի ծիսական համակարգը լրացնում են բազմապիսի գուշակությունները, որոնք, ինչպես վերը նշվեց, կապվում են բնության զարթոնքի, ցանքի հաջողության, սիրո և ամուսնության, պտղաբերության խորհուրդների հետ: Այսպես օրինակ՝ երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները փոխինդի գնդերից մի կտոր դնում էին երդիկին, ծառի ճյուղին կամ ցանկապատի ծայրին ու ուշադիր հետևում, թե աղավնին կամ ագռավը դեպի որ կողմ են տանում այն՝ ենթադրելով, որ համապատասխան կողմից էլ հարս են բերելու կամ փեսացու է գալու և այլն:
 Գուշակությունների մեծ մասն անմիջականորեն կապվում էր խարույկի ծխի հետ: Հավատում էին, թե ծուխը դեպի որ կողմ թեքվեր, այդ կողմի արտերն առաջիկա տարում առատ բերք կտային: Ընդհանրապես եթե ծուխը հարավ և արևելք էր թեքվում, այդ տարի հասկը լավ էր լինում, իսկ եթե հյուսիս և արևմուտք՝ վատ: Այս գուշակությունն իր հիմքում իրական իմաստ ուներ՝ կապված փետրվարի կեսերին հյուսիսային ու հարավային քամիների փոխազդեցության կամ որևէ մեկի գերակշռության հետ:
 Վասպուրականում գուշակություններ էին անում նաև տոնի օրը ծնված երեխաների վերաբերյալ: Հավատում էին, որ Տրնդեզի երեկոյան ծնված երեխան շատ չար ու կրակոտ է լինելու, որովհետև կրակի հետ է ծնվում: Այստեղ խարույկի վրայից ցատկելը մեկնում էին որպես գայլ ու գազանից ու կարիճից չվնասվելու միջոց:
Ինչպես տեսնում ենք փոխելով տոնի անվանումը՝ եկեղեցին այնուամենայնիվ չի կարողացել ազդել նրա բուն էության, բովանդակության վրա: Նա կամովին կամ ստիպված ընդունել է կրակ վառելու, կրակի շուրջը պտտվելու, վրայից թռչելու և այլ հեթանոսական սովորույթները: Այսպիսով, Տրնդեզը եղել և մնում է ազգային, բնապաշտական տոն:

Աղբյուր՝ <Ազգային տոներ>

ՊԱՀՊԱՆՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ: ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ

Ընդհանրապես <պահպանողականություն> հասկացությունը մեկնաբանվում է չորս տարբերակներով:
 1. Որպես խառնվածքի տեսակ, որի տարրերն են սովորույթը, մտահոգությունը արմատական փոփոխությունների նկատմամբ և իներցիան
 2. Որոշակի իրավիճակներում դրսևորվող սոցիալական վարքի մոդել, որին հատուկ է հակազդեցությունը կամ դրանց համադրությունը սոցիալական, տնտեսական, կրոնական, քաղաքական, մշակութային և այլ ոլորտներում կատարվող փոփոխություններին:
3. Քաղաքական պահպանողականություն, որն իրենից ներկայացնում է կուսակցությունների և շարժումների կողմից իրականացվող ավելի շատ պաշտպանական, քան հարձակողական բնույթի գործողություններ, որոնց հատուկ է ավանդականությունը:
4. Գոյություն ունեցող կարգերի պահպանմանն ուղղված մտածողությունը, որը հանդես է գալիս աշխարհայացքային կերպով:
Պահպանողականության կարևորագույն հասկացություններից է <բնական արիստոկրատիան>, որի մեջ ըստ անգլիացի գիտնական Է. Բերքի, ընդգրկվում են ոչ միայն ազնվականները, այլ նաև հարուստ գործարարները, կրթված անձիք, գիտնականները, դերասանները և այլն:
Այդ ժամանակաշրջանին է վերաբերվում նաև պետության օրգանական տեսության մշակումը: Համաձայն դրա՝ պետությունը համեմատվում է անհատներից անկախ գոյություն ունեցող և նրանց վրա իշխող էակի հետ:
 Պահպանողականության իմացաբանական նախադրյալն է այն հանգամանքը, որ հասարակական-քաղաքական գործընթացն ունի երկակի բնույթ: Դրա հիմքում մի կողմից ըկած է էվոլյուցիան՝ հնի հետ կապերի խզումը և նորի ստեղծումը, իսկ մյուս կողմից՝ նախկին համակարգի կենսունակ տարրերի փոխանցումը նորին: Պատմական փորձը ցույց է տալիս, որ անգամ արմատական-սոցիալական հեղափոխությունները պահպանեցին ազգային ավանդությունների, սովորույթների զգալի մասը, որը կազմում էր ազգային գիտակցության հիմքը: Ինչպես գրում է բրիտանացի տեսաբան Գելները .< 19-րդ և 20-րդ դարերի մարդը ոչ թե ուղղակի ինդուստրալիզացվեց, այլ ինդուստրալիզացվեց որպես գերմանացի, ռուս կամ ճապոնացի...>:

Աղբյուրը` < Պահպանողական գաղափարախոսություն>

ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ: ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ:

Մենք ելնում ենք այն իրողությունից, որ այսօր կա հայոց պետություն՝ կոչված իրականացնելու հայության նպատակներն ու իղձերը և կա անհրաժեշտություն՝ պետության ներսում ունենալու ձևավորված ազգայնական ուժ այդ իրականացումն առավել արդյունավետ դարձնելու համար: Միաժամանակ ամրագրում ենք, որ Հայաստանում ազգայնականության կշիռն ու ազդեցությունը կարող են լինել նվազ կամ առավել՝ կախված պատմական պահի թելադրանքից՝ ելնելով ազգային-պետական շահերից:
 Նախ վերլուծենք, թե ինչ է ազգայնականությունը.
Պետք է ասել, որ հասարակական գիտության կողմից առ այսօր չի տրված ազգայնականության միասնական ընդունված սահմանում: Կա շփոթ ազգայինի, ազգայնականության և ազգայնամոլության: Մենք, հետևելով հայ ազգայնականության դասական մոտեցումներին, նույնացնում ենք< Ազգային> և < ազգայնական> հասկացությունները, միաժամանակ մերժում ազգայնամոլությունը ինչպես ամեն մի մոլություն: Ըստ այդմ, ազգայնականությունը՝ իբրև զգացում, մտածում և գործելակերպ որևէ ազգի արդար և բնական ձգտումն է հավատարիմ մնալ սեփական կենսաձևին և հարատևել իր բնատարածքում՝ հայրենիքում: Ազգայնականությունն ինքնին թելադրված է ազգերի գոյությամբ և որպես այդպիսին հավիտենական արժեք է:
 Այս ձևակերպմամբ ազգայնականությանը անհարիր է այլամերժությունը, օտարատյացությունը, անբնական ծավալապաշտությունը, որը հատուկ է ազգայնամոլությանը: Մեզանում ցավալիորեն դեռևս ընդունված է ազգայնականությունը գնահատել արևմտյան ինչ-ինչ չափանիշներով, կամ նախկին կոմունիստական ըմբռնումներով և այն ներկայացնել իբրև ծայրահեղականություն՝ ազգայնամոլություն: Այսօր էլ մեր գիտնականների, պետական ու քաղաքական գործիչների զգալի մասը ազգայնականությունը գնահատում է այլ երկրների այն քաղաքական հոսանքների օրինակով, որոնք իբրև հենարան օգտագործում են հասարակության անգիտակից և խաժամուժ տարրերին, երբեք ի ցույց չեն դրվում այդ երկրների ազգայնական առողջ ուժերը:Գրեթե ուրացության են մատնվում բուն հայ ազգայնականության պատմությունը, արդեն ձևակերպված գաղափարաբանությունները, դրանք ներկայացնող անհատների հզոր իմացականությունը...

Աղբյուրը` <ՀՀԿ գաղափարախոսությունից>  Մուշեղ Լալայան

ՑԵՂԱԿՐՈՆՈՒԹՅՈՒՆ: ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ:

Ցեղակրոնության հիմնասյուները և վարքականոնները

ԵՍ ՀԱՅ ԵՄ ՈՒ ՀՊԱՐՏ ԵՄ ԴՐԱՆՈՎ:
ԻՄ ԱՐԱՐՉԱԿԱՆ ՑԵՂԻՆ ԱՆՄՆԱՑՈՐԴ ՆՎԻՐՎԵԼՈՒ և ՑՄԱՀ ՀԱՎԱՏԱՐԻՄ ՄՆԱԼՈՒ ՈՒԽՏ ԵՄ ԱՆՈՒՄ ԱՀԱ:
-Ես որպես Ինքնություն, Ցեղից դուրս գոյություն չունեմ, քանզի Հայ մարդ եմ և ոչ սոսկ մարդ:
- Գիտակից այն ճշմարտությանը, թե ես մասնակի կրող ու անձնավորողն եմ Հայ ոգ

ու, հետևաբար՝ նաև իմ կամքով եմ պայմանավորված Ցեղի Ոգու կատարելագործումը, ես ձգտում եմ անձնական կամքի մշակմամաբ սատարել Հայ Ոգու հզորացմանը:
- Ես ցեղաճանաչ եմ, ասել է, թե ճանաչում եմ Ցեղիս հերոսականն ու ողբերգականը, մշակույթն ու բարոյականը, իր արժեքներն ու առաքինություները. գիտեմ, թե ինչ մեծագործությունների է ընդունակ իմ Ցեղը... ինչ անուրանալի ավանդ ունի նա մարդկային քաղաքակրթության մեջ:
Ինձ համար ինքնաճանաչում կնշանակի նախ ցեղաճանաչում, քանզի Ցեղիս ընդհանրական հատկանիշներով է պայմանավորված իմ անհատական կերտվածքը:
- Ես ցեղահավատ եմ, ասել է՝ հավատում եմ Ցեղիս ուժին, հանճարին, նրա կամքին ու կարողույթուններին, հավատում նրա անցյալ և ապագա հավիտենականին:
- Ցեղահաղորդ եմ ես. Դա ասել է՝ հաղորդակից եմ Ցեղիս ցավին ու հրճվանքին, նրա դժբախտություններին ու մեծագոծություններն: Ցեղին ձայնին ունկնդիր՝ նրան սպառնացող վտանգը զգալու և այն կանխելու կոչումն ունեմ ես:
-Հնազանդ Ցեղիս՝ ես անհատապես ազատ եմ այնքանով, որքանով չեմ հակադրվում նրա շահերին ու բարոյականին, որ իմն են նաև: Միաժամանակ, ինձ անհրաժեշտ է այնքան ազատություն, որ անհատականությանս լիարժեք դրսևորմամբ ծառայեմ իմ Ցեղին:
-Իմ անձնական երջանկությունը պայմանավորված է ցեղիս հավաքական երջանկությամբ, որն է՝ տեսնել, թե ինչպես է անընդհատ զորանում հայությունը և իր բնական սահմաններում վերականգնվում Հայաստանը:

ՑԵՂԱԿՐՈՆՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՔԱԿԱՆՈՆԸ: ՄԱՍ ԵՐՐՈՐԴ:

-Ես մերժում եմ ծույլ ճակատագրապաշտությունը և պայքարում եմ մի մեծ ճակատագրի համար, որին արժանի է իմ ցեղը:
  - Հայրենապաշտ եմ ես, ասել է, թե պաշտամունք ունեմ այն հողի հանդեպ, որի վրա արարվել է մեր Ցեղը, որի վրա նա կերտել է իր պատմությունը և ստեղծել իր մշակույթը, որում ամփոփված են մեր նախնիների աճյունները և որի սիրո և ազատության համար զոհաբերվել են մեր մեծ նահատակները: Եվ իբրև հայրենապաշտ՝ ես նշանաբանում եմ.< ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՀԱՅԵՐԻՆ>, որը կնշանակի՝ Հայկական բարձրավանդակը Հայ Ցեղի հայրենիքն է:
 -Ինձանում առկա է թշնամու նկատմամբ արդար վրեժի զգացումը, որին մի հանցանք ներելը կնշանակի նորերն արտոնել: Միաժամանակ ինձ հատուկ է ներելու վեհանձնությունը, բայց թշնամուն ծնկի բերելուց և վրեժս առնելուց հետո միայն:
- Ինձ համար սրբազան է Հայրենիքի անկախության գաղափարը և գիտեմ նաև, որ միայն արյամբ ու զոհաբերությամբ է նվաճվում ու պահպանվում Հայրենիքի իրական անկախությունը:
- Իմ առաջնորդող կարգախոսն է. < ԱՊՐԵԼ ՈՒ ԳՈՐԾԵԼ ՄԻԱՅՆ ԱՅՆ ԲԱՆԻ ՀԱՄԱՐ, ՈՐ ՀԱՄԱՐ ԱՐԺԵ ՄԵՌՆԵԼ և ՄԵՌՆԵԼ ԱՅՆ ԲԱՆԻ ՀԱՄԱՐ, ՈՐԻ ՀԱՄԱՐ ԱՐԺԵ ԱՊՐԵԼ>:
- Հոգեբանորեն հաղթահարած մահը և գիտակցելով մահով անմահանալու խորհուրդը՝ ես պատրաստ եմ մեռնել, որ ապրի Ցեղն Հայոց. մեռնել այնպես, որ մահս էլ ծառայի Հայրենիքին:
- Ցեղիս Արյան անաղարտությանը նախանձախնդիր՝ ես ցեղակցիս հետ ընտանիք կազմելու և սերունդ տալու պարտավորություն ունեմ՝ իմանալով, որ սերնդատվությամբ է ապահովվում Ցեղի շարունակելիությունը և ընտանիքում է իրականացվում նորահաս սերնդի ազգային սկզբնական դաստիարակությունը:

Աղբյուրը` <ՀՀԿ գաղափարախոսությունից> Մուշեղ Լալայան

ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱՅԻ ՏՈՆԵՐ: ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ:

Հայոց եկեղեցական սրբերի հիշատակին նվիրված տոներից թերևս ամենաշուքովը կատարվում էր Սուրբ Կարապետի տոնը, որի ակունքները պետք է փնտրել մեր հեթանոսական անցյալում: Ըստ եկեղեցական օրացույցի` այն նշվում էր հունվարի 15-ին՝ Հովաննես Կարապետի (Հովհաննես Մկրտիչ) ծննդյան օրը:
 Դեռևս նախաքրիստոնեական շրջանում Տարոն աշխարհի Իննակյան վայրը ուխտագնացության կենտրոն է եղել, որը, ինչպես վկայում է պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանը, չորրորդ դարում Հովհաննես Մկրտչի մասունքներն այնտեղ ամփոփելուց հետո կապվել է վերջինիս անվան հետ: Սուրբ Կարապետը վերածվել է համահայկական սրբի, նրա կերպարը տեղ է գտել ժողովրդական էպոսում ու ասքերում:
Մարտի գնալուց առաջ Մամիկոնեից ասպետները ուխտի էին գնում Սուրբ Կարապետ՝ ստանալու նրա աջակցությունը թշնամուն հաղթելու համար: Մամիկոնյան քաջարի ասպետներն էլ, իրենց հերթին, վանքի անձուրաց պահապաններն էին: Մեծամեծ զոհեր էին մատուցում Սուրբ Կարապետին, վերակառուցում էին վանքը, երբ այն տուժում էր երկրաշարժերից, խստորեն պատժում էին վանքը թալանողներին և կալվածքներ նվիրում եկեղեցուն: Սրբի այդ ռազմական, հերոսապահպան էությունը շարունակվում է հետագայում ևս, երբ քաջ ֆիդայիներին մարտի գնալուց առաջ մաղթում էին <Մշո սուլթան Սբ. Կարապետ թող լինի ձեզ պահապան>...
Տոնի օրը Հայաստանի զանազան վայրերից ժողովուրդն ուխտի էր գալիս սուրբ Կարապետի վանքը: Առաջներում շատերը յոթ տարի պաս էին պահում, որից հետո, ուխտի գնալով Մշո Սուրբ Կարապետ, երկրպագում էին Հովհաննես Մկրտչի գերեզմանին, որ իրենց սրտերի խորհուրդն ու խնդրանքները կատարի: Շատերն էլ խնդրում էին, որ իրենց <Օխտը գոմշի ուժ տա>, ոմանք էլ՝ լարախաղացության, նվագելու բանաստեղծելու տաղանդ էին խնդրում, ցավերին փարատություն և այլն: Անզավակ ծնողները գոտիները դնում էին գերեզմանաքարի վրա, ջերմեռանդորեն աղոթում, որ իրենց զավակ պարգևի: Ուխտում էին երեխայի ծնվելու օրվանից նրա մազերն այնքան ժամանակ չկտրել, մինչև որ ուխտի չգնային Սուրբ Կարապետի գերեզմանին, ապա այնտեղ՝ հենց գերեզմանի վրա էլ կտրում էին:
Սրբին խնդրում էին, որ իրենց զավակներին խելք ու շնորհք տա, որպեսզի իրենց մահվանից հետո՝ օջախները ծխացնեն ու վառ պահեն:
Տոնի օրը ժողովուրդը մեծ տոնախմբություն էր կատարում. անցկացվում էին խաղեր, մրցույթներ, ներկայացումներ, որոնց գագաթնակետը դառնում էին աշուղների մրցությունները: Դրանց ժամանակ ցուցադրվում էն աշուղական վարպետությունը, սրամտությունը, տաղանդն ու պերճախոսությունը ...

Աղբյուր` < Ազգային տոներ>

ՀԱՅ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔ: ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ: ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ:

Հայ ընտանիքի, հայ կնոջ, ընտանեկան փոխհարաբերությունների, ընտանիքի և հասարակության կապի մասին առանձին դատողություններ, ուշագրավ մտքեր հանդիպում են հայ շատ հեղինակների երկերում: Ընտանեկան դաստիարակության և հատկապես մոր դաստիարակիչ դերի հետ է կապում Գարեգին Նժդեհը հայոց ապագայի կերտումը. Գերագույն է մոր՝ հոգեփոխված և ցեղայնացած հայ կնոջ առաքելությունը՝ <-Նա կոչված է իր երեխայի դաստիարակության միջոցով կառուցելու իր ցեղի ապագան>: Դպրոցական դասագրքերը հաճախ են մեջբերում Մուրացանի ձևակերպումը.< Ազգերի զորությունը ընտանիքների մեջ է: Զորավոր է այն ազգը, որն ունի զորավոր ընտանիքներ. սիրով, միությամբ, առաքինի և հավատարիմ կենակցությամբ ապրող ընտանիքներ>: Պակաս հայտնի է Ռուբեն Սևակի ասույթը՝ < Առողջ սեր, Առողջ սեռ>, այսինքն՝ առողջ ընտանիքի միջոցով ազգի առողջացում:
Այսօրինակ դրույթները ոչ միայն տեսական-ճանաչողական, այլև գործնական նծանակություն ունեն և հաջողությամբ կարող են կիրառվել հայոց ընտանեվարության խնդիրների լուծման մեջ: Բացի այդ հայ ընտանիքի կենսագործունեության նպատակասլաց կառավարումը պետք է խարսխվի գիտական ուսումնասիրությունների վրա, որոնք մեզանում, կարելի է ասել, գրեթե բացակայում են: Բացառությամբ ազգագրական հատուկենտ աշխատությունների՝ հայ ընտանիքի վերաբերյալ շատ քիչ բան կարող ենք քաղել հոգեբանությունից, սոցիոլոգիայից, բարոյագիտությունից, մանկավարժությունից, այլ գիտաճյուղերից:
Հնարավոր չէ լիովին ճանաչել արդի հայ ընտանիքը, գնահատել այն հայկականության չափանիշներով, ուրվագծել ընտանիքի ապագան և նամանավանդ ձևավորել այդ ապագան, եթե մենք ընտանիքը դիտենք մեկուսի, հասարակության մյուս բնագավառից անջատ: Քաղաքական կյանքը, կառավարման համակարգը, աշխատանքի ասպարեզը, ժամանցի ոլորտը, կրթությունը, անհատի և հանրության կենսագործունեության մնացած բոլոր բնագավառները ուղղակի կամ միջնորդավորված առնչվում են ընտանիքին:
 Ամենակարևորն այն է, որ այդ առանձին բնագավառները, ըստ էության, միևնույն գործող անձանց տարբեր դերակատարումներն են: Ընտանիքը ճիշտ ըմբռնելու համար հատկապես այս մոտեցումն է առավել արգասաբեր: Տղամարդը և կինը ոչ միայն ամուսիններ են, հայր ու մայր, նրանք բազում ընկերային դերեր էլ են կատարում՝ քաղաքացի, աշխատակից, զրուցակից, հաճախորդ, գնորդ, ընկեր, հարևան, ղեկավար, ենթակա, անցորդ, ընտրող և այլն:Հայ ընտանիքը միշտ էլ հայտնի է եղել իր բարոյական ամրությամբ և կայուն ավանդական բարքերով: Դրա շնորհիվ է, որ, ենթարկվելով դարերի փորձությանը և, իհարկե, կրելով նաև ժամանակների ազդեցությունը, այն այսօր էլ, հիմնականում, շարունակում է պահպանել իր ազգային նկարագիրը: 
Սակայն, օտար բարքերի անարգել թափանցումը, Հայաստան

ում դեռևս լիարժեքորեն չձևավորված հասարակական հարաբերություններն, ընտանիքի վերաբերյալ՝ ազգային բովանդակությամբ, ժամանակակից հայ ընտանիքը կանգնեցրել են մի շարք լուրջ խնդիրների առջև, որոնք խորը մտահոգության տեղիք են տալիս: Ներդաշնակ ընտանիք և հասարակություն մնալու համար, մեզանից առաջ անհրաժեշտ է կյանքի բոլոր ասպարեզներում ապահովել սեռային ներդաշնակությունը՝ յուրաքանչյուրն իր տեղում և իր դերում: Դա պիտի իրականացվի բնականոն ձևով, սեփական առանձնահատկությունների հաշվառումով, այլ ոչ եվրոպաներից փչող < Էմանսիպացիոն> հովերի տեսքով, որոնք թեպետ ունակ են մեր տիկնանց և աղջիկներին խանդավառելու և երպառակություններ սերմանելու հայ կանանց և տղամարդկանց միջև <մարդու իրավունքների պաշտպանության քողի ներքո>, սակայն ազգօգուտ, ազգակենտրոն կողմնորոշում չեն հաղորդում:
Սեռերի համագործակցության բացակայության պարագայում, սեռային ներդաշնակության անջատ-անջատ ընկալման դեպքում այդ խնդիրըմի կողմից դիտվելու է որպես < Այրական նահապետականություն>, < ֆեմինիստական պահանջկոտություն>, <կանանց իրավունքների ոտնահարում> և այլ: Խնդիրը թեև բարդ է, բայց լուծելի է, և այդ լուծումը ոչ թե արհեստական է ու պարտադրված, այլ միանգամայն հարազատ է հայոց մտածելակերպին, ընտանեկան ավանդույթներին..

 (Շարունակելի)

Աղբյուրը` <Հայ ավանդական ընտանիք>

ԱԶԳԱՅԻՆ ՏՈՆԵՐ: ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ:

Սուրբ Սարգսի տոնը, թեև չի նշվել մեծ շուքով ու հանդիսություններով, բայց եղել ու շարունակում է մնալ հայոց ամենասիրված տոներից մեկը:
 Առաջավորած Բարեկենդանը Զատիկց տաս շաբաթ առաջ հանդիպած կիրակին է, որին հաջորդող յոթնյակի հինգ օրը առաջավորած պաս է կոչվում և ծոմի հետ միասին խիստ պաս է պահվում: Այդ յոթնյակի շաբաթ օրը տոնվում է Սուրբ Սարգսի հիշատակը, և ժողովուրդն էլ շատ անգամ այդ պասը կոչում է Սուրբ Սարգսի պաս:
Հայկական ավանդությունների մեջ ձիավոր սրբերը շատ են. Սուրբ Սարգիսը ճերմակ ձիավոր է, Գևորգը՝ տեգավոր, Թորոսը կամ Թեոդորիսը՝ նախշուն ձիուն նստած: Սուրբ Սարգիսը երիտասարդության հովանավորն ու սիրո ճակատագիրը որոշողն է և այդ է պատճառը, որ տոնի բոլոր ծիսական արարողություններն ուղղված են նրան սիրաշահելուն ու նրա բարյացկամությունը վայելելուն:
  Այդ գիշեր երիտասարդները, հատկապես աղջիկները աղի բլիթ էին ուտում, որպեսզի երազ տեսնեն: Նրանք հավատում էին, որ Սուրբ Սարգիսն այդ գիշեր որոշում է իրենց բախտը, և նա, ով երազում ջուր տա խմելու, լինելու է իրենց ապագա զուգընկերը: Այդ գիշեր նա այցելում է բոլոր հայերի տները դռան ետևում կամ կտուրին դրված փոխինդը նայելու: Փոխինդը տեսնելով և գոհանալով, որ պահել են իր պասը, Սուրբ Սարգիսը հրամայում է ձիուն՝ փոխինդի մեջ թողնել պայտի հետքը, որը երազանքների իրականացման խորհրդանիշ էր դիտվում: Տանտիրուհին այս փոխինդից հետո խաշիլ էր եփում, որ ճաշակում էին տան բոլոր անդամները: Այդ օրը աղջիկներն ու տղաները բարձրանում էին տան կտուրը և փոխինդի գնդիկ կամ հաց դնելով սպասում, թե թռչունն ուր կտանի այն: Եթե տաներ ուրիշի տունը և սկսեր կտցել, ուրեմն այնտեղից էլ հարս կամ փեսա կլիներ: Նրանք ժամերով սպասում էին, մինչև որ թռչունը տաներ հացն ու փոխինդը: Այդպես էլ ավարտվում էր Սուրբ Սարգսի տոնը:

Աղբյուրը` < Ազգային տոներ>

ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔ: ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ:

Նկատվել է, որ անդրոգենային կանայք և տղամարդիկ ավելի հաջողությամբ են համադրում իրենց ընտանեկան կյանքն ու աշխատանքային գործունեությունը, բուն ընտանիքի ներսում հեշտությամբ են ներդաշնակում հուզական և օգտապաշտական կողմերը, իսկ ծառայողական առաջխաղացման հարցում ավելի հեշտ են խուսափում սթրեսային վիճակներից, նյարդային գերլարվածությունից ու հոգեբանական բարդույթների գոյացումից:
Ինչ վերաբերում է բուն ընտանիքին, ապա դրա ներսում փոխհարաբերությունների կազմակերպումը, համերաշխության ապահովումը համարվում են կանացի գործառույթներ, իսկ ընտանեկան ապրուստի հայթհայթումը, դրսի կապերի վերարտադրությունը՝ տղամարդկային:
Տղամարդու և կնոջ ընտանեկան դերակատարման ստույգ բնութագրման առումով արդիական է Ղազարոս Աղայանի գրած <Կնոջ կոչումը> փոքրիկ, սակայն ուսանելի հոդվածը:<Կինը,-նկատում է նա,-պետք է լինի մայր, ինչպես իր զավակի համար, նույնպես և իր ամուսնու: Շատ անգամ,- գրում է նա,- նորահարսը ինքն է ձևանում երեխա և ամուսնուց ակնկալում ծնողական փայփայանք, ինչը մեծ սխալ է:
Ա. Այրական հոգեբանության գերակշռության պարագայում անձի գործունեության գլխավոր դրդապատճառներից է լավագույնը լինելու ձգտումը, կանանց պարագայում՝ մյուսներից ետ չմնալու ձգտումը:
 Ինչպես հայտնի է, ամերկյան ընտանեկան դաստիարակության հիմքում ընկած է ամեն ինչում լավագույնը, առաջինը դարնալու, <Չեմպիոնի հոգեբանությունը>: Ճապոնական ընտանեկան դաստիարակությունը դավանում է այլ տեսակետ՝հաջող սերնդի մեջ սերմանվում է ամեն ինչում ոչ մեկից ետ չմնալու հոգեբանությունը, այսինքն՝ ամերիկյան մոտեցումը պայմանականորեն կարելի է համարել առավելապես տղամարդկային, ճապոնականը՝առավելապես կանացի: Երկուսն էլ լիովին արդարացված են ազգային առանձնահատկությունների, մասնավորապես, ամերիկյան անհատապաշտության և ճապոնական կոլեկտիվիզմի հաշվառման իմաստով:
 Ներկայումս հայաստանյան իրականությունը հայտվել է ամերիկյան հգեբանության ուժգնացող ազդեցության տակ: Եվ եթե համարենք, որ հայ մարդկանց բնորոշ է լավագունը լինելու և մյուսներից ետ չմնալու ձգումների <Ոսկե միջինը>, ապա առավել հավանական է, երբ <ամերիկանիզմի> ներխուժման հետևանքով հայ ընտանիքում և կյանքի մյուս ասպարեզներում ավելի ու ավելի ցայտուն են դառնալու այրակենտրոն արժեքները: Մինչդեռ լավագույնը դառնալու ինքնանպատակ ձգտումը, ամեն գնով առաջինը լինելու հոգեբանությունը կարող են պառակտիչ դեր խաղալ թե ընտանիքի ներսում և թե ողջ հասարակության մեջ: Գերբարձր ինքնագնահատականը, չբավարարված եսականություն ոչ միայն անհատի ողբերգությունն են, այլև հասարակության: Ամերիկացի հոգեբան և սոցիոլոգ Էրիխ Ֆրոմը, վերլուծելով < ամերկյան երազանքի> ոգով մեծացած, < Ամենա-ամենան> դառնալու մղումին տրված միջին ամերիկացու հոգեբանությունը, նրա ընտանեկան կյանքը, վարքուբարքը, արժեքային կողմնորոշումները, անում է անողոք մի եզրակցություն. Ամերիկյան հասարակությունը հիվանդ է և հիվանդ է ամենից առաջ բարոյական արատավոր արժեքների պատճառով… Շարունակելի...

Մշակեցին Մուշեղ Խուդավերդյանը և Հայկ Հայրապետյանը

Աղբյուրը` < Ավանդական ընտանիք>

ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔ: Մաս երրորդ:

Առողջ ընտանիքի, առողջ սերնդի, առողջ հայ հասարակության ձևավորման շահերը հրամայաբար պահանջում են եսապաշտության հոգեբանությունը զուգակշռել համայնքային, համազգային հոգեբանությամբ: Խոսքը ոչ թե գռեհիկ կոլեկտիվիզմի, պարտադրված համայնքի, <ժողովի> մասին է, ինչին մենք ընտելացել ենք խորհրդային կարգերի օրոք, այլ՝ փոխօգնության,

փոխադարձ հարգանքի, համատեղ աշխատանքում ուժերի բազմապատկման, ընդհանուրի բարօրության, ներդաշնակության:
Այրական հոգեբանության պարագայում անձի ընկերային ինքնահաստատման գլխավոր ասպարեզը աշխատանքն է, մասնագիտական գործունեությունը, ծառայողական առաջխաղացումը: Կանացի հոգեբանության պարագայում այդպիսի ասպարեզ է միջանձնային հաղորդակցումը, շրջապատը, ընտանիքը, երեխաները: Գիտական գրականության մեջ արյական-կանացի սկիզբների տարբերակը, աշխատանքի հանդեպ վերաբերմունքի առումով, արտահայտված է մի շատ դիպուկ ձևակերպման տեսքով՝ այրն ապրում է աշխատելու համար, կինն աշխատում է ապրելու համար: Այսինքն կարելի է ասել, որ տղամարդու համար աշխատանքը նպատակ է, կնոջ համար՝ միջոց:
Պատահական չէ, որ, ինչպես ցույց են տալիս հետազոտությունները, այրերը, այլընտրանքի դեպքում, բարձր աշխատավարձը գերադասում են աշխատաժամանակի կրճատումից, իսկ կանայք նախընտրում են ունենալ ցածր աշխատավարձ, սակայն՝ ավելի շատ ազատ ժամանակ:
Այս հոգեբանական առանձնահատկությունը ենթադրում է առանձնահատուկ լուծումներ նաև հանրային կյանքի կազմակերպման և կառավարման մեջ:
Աշխատանքային դաստիարակությունը, ինչպես դաստիարակությունն ընդհանրապես, մեզանում գրեթե տարբերակված չէ ըստ սեռի, որի հետևանքով շատ են հանդիպում այրական վարքուբարքի տեր կանայք:
Գործազրկության կարգավորման մեջ նույնպես պետք է հաշվի առնվեն սեռային-հոգեբանական առանձնահատկությունները. Այսպես՝ աշխատանքն կորցնելն այրի համար հոգեբանորեն, բարոյապես, դրային վարկի և ընկերային վարկի կորստյան առումով շատ ավելի անտանելի է, քան կնոջ համար: Բուն իսկ հոգեբանական առանձնահատկությունների հետևանքով գործազուրկ այրի կյանքն ավելի արագ է իմաստազրկվում, ընկերային ու ընտանեկան անպիտանիության զգացումն առավել ծանր է արտահայտվում ինքնամոռացումի պահանջմունքը՝ առավել անդիմադրելի դառնում... Շարունակելի...

ՑԵՂԱԿՐՈՆՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՔԱԿԱՆՈՆԸ: ՄԱՍ ՉՈՐՐՈՐԴ:

Հայրենապաշտություն: Դա նվիրական պաշտամունքն է այն հողի, որի վրա բնականորեն առաջացել է Հայ ցեղը, որի վրա նա կերտել է իր պատմությունը և ստեղծել իր մշակույթը, որում ամփոփված են իր զավակների աճյունները և որի սիրո ու ազատության համար զոհաբերվել են մեր Մեծ հանգուցյալները:
 Արյան պաշտամունքը: Ցեղակրոնության մեջ արյունով է պայմանավորված Ցեղի հոգեմարմնական կերտվածքը: Ցեղակրոնության մեջ է դիտվում պաշտամունքը ցեղի արյան նկատմամբ, որի անարատության մեջ է տեսնում մեր ցեղի ապագան: Այլ խոսքով, Ցեղակրոնությունը մերժում է խառնացեղ ամուսնությունները:
Լեզվի հարցում ցեղակրոնությունն անզիջում է. նա Հայից պահանջում է հայ մարդու հետ խոսել հայերեն՝ հիշեցնելով, թե լեզվի մահը արագացնում է ժողովրդի հոգևոր մահը: Այդ մտահոգությամբ նա պահանջում է պաշտամունք դեպի մայրենի լեզուն, որի մաքրությամբ և իմաստավորմամբ է պայմանավորված մեր ցեղի հոգևոր ապագան:
Զոհապաշտություն : Դա հարգանքն է մեր ցեղի սրբազան հանգուցյալների, <որոնք առյուծացան իրենց արիության մեջ, որոնք իրենց արյունը շռայլեցին մեր ցեղի գոյությունը և պատիվը հավիտենականացնելու համար:>
Ցեղակոնությունը մեծագույն վատություն է համարում հոգևոր խզումը հին և նոր սերունդների միջև, որով խախտվում է Ցեղի երեկվա ու վաղվա օրգանական կապը:
Հոգեհաղորդակցվել, ասել է, թե < պատմական հիշողությամբ վերապրել անցյալ սերունդների կյանքը՝ նրանց ճակատագրին կապելով մերը>:
Ցեղակրոնության մեջ հատկապես առկա է խորին ակնածանք դեպի Մամիկոնյան ռազմաշունչ ասպետները: <Ով այս կամ այն չափով ծանոթ է Հայոց Պատմությանը, անմիջապես կհասկանա, որ Ցեղակրոն շարժումը, որպես ուխտ, նման է Մամիկոնեից ասպետների Ուխտին: Մամիկոնյանների պես ցեղակրոնը դավանում է ազգին անշահախդիր նվիրվածություն և հանուն Հայրենիքի մահը քաջաբար ընդունելու վճռականություն>:

Մշակեցին Մուշեղ Խուդավերդյանը և Հայկ Հայրապետյանը

Աղբյուրը` <ՀՀԿ գաղափարախոսությունից> Մուշեղ Լալայան

Ազգային տոներ: Բուն Բարեկենդան

Բուն Բարեկենդանը հայոց հնագույն տոներից է, որը հայ եկեղեցու սահմանած Բարեկենդաններից գլխավորն է և տոնվում է Զատիկից յոթ շաբաթ առաջ: Հնում Բուն Բարեկենդանին թույլատրվում էր առատ ուտելիք, կերուխում, տանտիկիններն իրենց պահած մթերքներով շռայլորեն հյուրասիրում էին ընտանիքի անդամներին ու հյուրերին: Տոնին պատրաստվում և մասնակցում էին բոլորը՝ մեծ և փոքր: Չնայած ամենուր դեռ ձյուն էր, սակայն դա չէր խանգարում, որ մարդիկ անձնատուր լինեն զվարճություններին: Երկու-երեք օր առաջ կանայք և տղամարդիկ դադարում էին աշխատել, զանազան խաղեր էին խաղում, զվարճանում երեխաների պես: Ծերունիները առանց քաշվելու միանում էին այս կամ այն խմբին՝ <գնդակ> խաղալու: Երիտասարդները <Սուրմագիլի> կամ< Կունդի> էին խաղում: Աղջիկներն առանձին խումբ էին կազմում և <Ճլորթի> էին ընկնում: Այդ ամենը զուգորդվում էր ինքնատիպ զբոսախնջույքներով, Դափ ու Զուռնով:
Տոնի անբաժան մասն էին ժողովրդական ներկայացումներն ու դիմակավոր խաղերը: Ներկայացումների ժամանակ ծիծաղախառն կատակներով քննադատության էին ենթարկվում մեծավորներն ու իշխանավորները: Հավաքվում էին մեծ ու փոքր, մի կողմ էին դրվում պետական կամ եկեղեցական օրենքները, ամեն մարդ առանց քաշվելու ասում էր իր խոսքը: Փաստորեն Բուն Բարեկենդանը բացի խրախճանքից, կերուխումից, նաև ազատության օր էր:
Բարեկենդանի օրը մինչև իսկ չքավորներն ու աղքատներն էին վայելում տոնական սեղանը: Այդ օրը հիշում էին նաև պանդխտության մեջ գտնվողներին ու երգում էին պանդխտության հատուկ տաղեր:
Բարեկենդանի երեկոն բարեկամներն ու հարազատները միասին էին անցկացնում: Յուրաքանչյուրն իր հետ ուտելիք էր բերում, կուշտ ուտում էին ու խմում, քանզի առջևում յոթշաբաթյա պասն էր: Ամենավերջում ուտում էին մի-մի ձու՝ բերանը կողպելու համար, որպեսզի Զատիկին դարձյալ ձվով < բանան> այն:
 Բարեկենդանի օրը վանքերում կոչվում էր նաև Աբեղաթող: Ստեփանոս Մալխասյանցի ստուգաբանությամբ՝ բառը կազմված է < Աբեղա> և <թողուլ> բառերից և նշանակում է աբեղաների թողություն, արձակում վանական խիստ կյանքի կանոններից: Ազգային հինավուրց տոնը այդպես է փոխվել քրիստոնեության հաստատումից հետո, որով հայ եկեղեցին խստակենցաղ հոգևորականների համար սահմանել է որոշ ազատություններ: Այստեղ ևս մուտք են գործել բարեկենդանյան խաղերն ու խրախճանքները:
Լինելով շարժական` տոնը կատարվում էր փետրվարին կամ մարտի սկզբին և հետևաբար կապ ուներ գարնան սկսվելու հետ: Եվ պատահական չէին զվարճությունները, որոնք արթնացող  բնությանն ուրախ դիմավորելու, գարնան հետ, նաև մարդկանց վերակենդանանալու խորհուրդն ունեին: Մարդիկ մաղթում էին միմյանց Բարի կենդանություն...

Աղբյուր՝ <Ազգային տոներ>

ՀԱՅ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔ: Մաս չորրորդ:

Փորձը ցույց է տվել, որ այրերը հակված են դեպի անհատական վճիռները, մինչդեռ կանայք գերադասում են համատեղ, խմբային վճիռ կայացնելը: Կազմակերպական վերափոխումների մեջ այրերին ամենից առաջ հետաքրքրում է անձնական հաջողության ապահովումը, իսկ կանանց գրավում է խմբային սերտացման հեռանկարը:
Ընտանեկան և արտաընտանեկան կյանքի շաղկապման մեջ երկու սեռերից էլ որոշակի ջանքեր են պահանջվում: Ահավասիկ, ներդաշնակեցումն առհասարակ ավելի բնորոշ է կնոջը, սակայն տղամարդը նույնպես պիտի մասնակցի դրան: Համենայն դեպս, մեզանում բավական տարածում ունի այրերի խափանարար դերը, երբ յուրատեսակ մեծամտության հետևանքով տղամարդը ոչ միայն կնոջ ջանքերին ընդառաջ չի գնում, այլև խափանում է դրանք:
Հայ հասարակության մեջ աշխատանքային և ընտանեկան ասպարեզները թեպետ ավանդաբար ներդաշնակ են եղել, սակայն այսօրվա իրադրությունը նոր լուծումներ է պահանջում: Խնդրի լուծումները կարող են տարբեր լինել, սակայն նպատակը նույնն է՝ հայ ընտանիքի և հայոց արտաընտանեկան կըանքի, ամենից առաջ աշխատանքային գործունեության սերտացումը բարոյական-հոգեբանական իմաստով, նաև փաստացի կազմակերպական առումով:
Համատեղ աշխատանքով, աշխատանքի համատեղմամբ ընտանեկան ներդաշնակության ապահովումը նոր խնդիր չէ հայ տեսական մտքի համար: Րաֆֆու <Հայ կինը> ծավալուն ակնարկի եզրակացություններից մեկը հենց դա է. <Կինը ինչպես բաժանում է իր ամուսնուն սերը, այնպես էլ պետք է բաժանի նրա գործունեության գրեթե մյուս բոլոր ոլորտները: Մեղավորը տղամարդն է, որ կնոջը մասնակից չի դարձնում իր գործունեությանը>:

Մշակեցին Մուշեղ Խուդավերդյանը և Հայկ Հայրապետյանը

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԾԱԳՈՒՄՆ ՈՒ ԿԱԶՄԱՎՈՐՈՒՄԸ: Մաս երրորդ:

Հայասա- Ազիի պատմությունը

Հայ ժողովրդի ծագման համար հիմք է ծառայել խեթական արձանագրություններում հիշատակված Հայասա – Ազի քաղաքական միավորումը: Այս տեսակետը գերիշխող է համարվում: Ըստ Ֆոռերի և Ղափլանցյանի ուսումնասիրությունների՝ այդ երկրի անվանումից է առաջացել <հայ> ինքնանավանումը: Ըստ խեթական արձանագրությունների տվյալների ՝

Հայասա- Ազի երկիրը տեղորոշում են հյուսիս- արևմուտքում Բարձր Հայք նահանգի սահմաններում, արևմուտքում՝ բուն Փոքր Հայքի տարածքին: Այս ընդարձակ ցեղային միության կենտրոնական շրջանները գտնվում էր անտիկ աղբյուրներում հիշատակվող Ակիլիսենեյում, որը ընդգրկում էր Եկեղյաց, Դարանաղի- Աղիվն, Մազուր գավառները: Էթնիկական կազմի վերաբերյալ կարծիք կա, որ Հայասա- Ազիի բնակիչները պատկանում էին խուրիտական ցեղերին: Հայասա պետական կազմավորման մասին խեթական աղբյուրներում հիշատակություն կա Ք.ա. 14-13դդ. , վերջին անգամ խեթական արձանագրություններում այս պետական միավորը հիշատակվում է Ք.ա. 13-րդ դարում:

 

 Մշակեց Կիմա Շահբազյանը

ՕՏԱՐՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ - մեջբերումներ

****
Սինգապուրի Հանրապետության Նախագահ Թոնի Թան Կեն (2 մարտ, 2012)

Հայերը խորը հետք են թողել մեր երկրի պատմության մեջ և մեծ ներդրում ունեցել պետության զարգացման գործում, ինչի վառ վկայությունն է այն հանգամանքը, որ Սինգապուրի ազգային խորհրդանիշ հանդիսացող օրխիդեա ծաղիկը անվանակոչված է ծագումով հայ սինգապուրցի Վանդա Ժոակիմի անվամբ: Երկրում առաջին եկեղեցին դեռ 19-

րդ դարում կառուցել են հենց քրիստոնյա հայերը:

*** *
Ավստրիայի նախագահ Հանց Ֆիշեր


Ես տպավորված եմ հատկապես հայերի հյուրընկալությամբ և հյուրասիրությամբ: Ինչպես նաև ժպտերես լրագրողներով, ինչը ես չեմ տեսնում Ավստրիայում և Վիեննայում:

****
Леон Блуа

«А ты знаешь, что такое армянский народ?
Это народ, который среди всего человечества
имеет самую таинственную историю».

* * * *
անգլիացի աստղագետ Օլքոթ
Համաստեղությունների հնագույն պատկերանշանների ստեղծողները, հավանաբար, ապրել են Եփրատի հովտում, ինչպես նաև Արարատ լեռան շրջանում:

* * * *
Չէ Գեվարա

Արամ Խաչատրյանի երաժշտությունն անմահ է, այն իր մեջ կրում է հայ ազգի ոգին` պայքարի և հաղթանակի ոգին:

* * * *

Յոհաննես Լեփսիուս - Գերմանացի հասարակական գործիչ, հոգևորական

Եթե մի ռասա իր բնական հատկանիշներով կոչված է դառնալու բարձր մշակույթի կրող, ապա դա հայկականն է:

* * * *

Անտուան Մեյե - ֆրանսիացի լեզվաբան

«Երբ կազմավորվեց հայ գրականությունը, ժամանակակից Եվրոպայի  ազգերից ոչ մեկը չկար. դեռևս ոչ Ֆրանսիայի մասին խոսք կար, ոչ էլ Անգլիայի: Հայ ազգային գրական հեղինակություններն այնպիսի հնություն ունեն, որ շատ դարերով գերազանցում են եվրոպական ազգերի մեծամասնության հեղինակություններին: Այն ժամանակ, երբ Ֆրանսիա անունը գոյություն չուներ, Հայաստանը մեծ դեր է խաղացել պատմության մեջ, այն ժամանակներում, երբ ֆրանսերենը դեռևս չէր տարբերվում լատիներենից, գոյություն ուներ հայերեն կարևոր գրականություն»:«Հպարտ եմ, որ Աճառյանին երկար տարիներ ունեցել եմ իմ աշակերտների թվում»:

* * * *

Ջեյմս Օլդրիջ

Եթե ես հայ լինեի, ինձ երջանիկ չէի համարի մինչև այն պահը, քանի դեռ ազգիս թափառական քարավանները չեն հավաքվել իրենց պապենական հողի վրա:

* * * *

Ֆրանց Վերֆել

Հայաստանը քաղաքակրթության օրրան է, Հին աշխարհի առաջատար և զարգացած երկրներից մեկը:

* * * *

Ռոքուել Քենտ – ամերիկացի նկարիչ

Հայաստանը` հրաշքների երկիր է... Եթե ինձ հարցնեն, մեր մոլորակի վրա որտեղ կարելի է հանդիպել մեծ հրաշքների, ես, առաջին հերթին, կնշեի Հայաստանը... Ակամա ապշում ես, որ աշխարհի այս փոքրիկ հատվածում հնարավոր է հանդիպել այնպիսի կոթողներ ու այնպիսի մարդկանց, որոնք կարող են լինել ողջ աշխարհի զարդը: Եռակի օրհնյալ եղիր Հայոց աշխարհ` տաղանդների հայրենիք, հսկայական արարչագործությունների բնօրրան:

* * * *

Իլյա Էրենբուրգ

Հայաստանն այն երկիրն է, որը վերափոխում է ցանկացած մարդու` իր հնադարյան մշակույթի նոր հոգևոր արժեքների ստեղծման համադրության մեծագույն շնորքով:

* * * *

Դեվիդ Լենգ

Հայաստանը քաղաքակրթության բնօրրանն է:

* * * *

Լուի Արագոն

Հայաստանի լույսը հասնում է մեզ` Մարտիրոս Սարյանի շնորհիվ: Երանության լույսը, լուսավորող մարդկանց, սարերը, պտուղները : Սա նորովի հայտնաբերված գանձ է: Դրա գույնը այնքան սքանչելի է, որ մեր Սեզամի և Մատիսի կողքին` հարյուրամյակներով պետք է առաջնահերթություն տալ Սարյանին:

* * * *

Ջորջ Բայրոն

Երկրագնդի երեսին չկա այլ երկիր, որն այսքան հագեցած լինի հրաշքներով, ինչպես հայերի երկիրն է...

* * * *

Մաո Ցզե Դուն

Մենք հիացած ենք Հայաստանի հնամենի մշակութային փառքով: Չինաստանում հին ձեռագրերի այսպիսի հավաքածու խիստ սահմանափակ քանակություն գոյություն ունի:

* * * *

Պաբլո Ներուդա

Իմաստասիրական և պոեզիայի սրբատաշ գքրերը շարունակում են ապրել այստեղ, ինչպես չորացված վարդերը, դեռևս լի անշոշափելի սերմով:

* * * *

Ս. Սմիրնով
Մատենադարանը` համաշխարհային մշակույթի մեծագույն տաճարներից է, որտեղ ոտք ես դնում մեծարանքով, գլուխ խոնարհելով նմանատիպ հիասքանչ մշակույթ կերտած` իմաստուն ժողովրդի տաղանդի և տոկունության առջև:

* * * *

Ու. Գլադստոն

Ծառայել Հայաստանին` նշանակում է ծառայել քաղաքակրթությանը:

* * * *

Ֆրեդերիկ Շոպեն

Հայերը քրիստոնյա քաղաքակրթության հնագույն ժողովուրդներից են, աշխարհի ամենախաղաղասեր, նախաձեռնող և խոհեմամիտ ազգերից մեկը:

* * * *

Վալերի Բրյուսով

Հայաստանը` ողջ մարդկության հոգևոր կյանքի կենտրոններից մեկն է: Այն արժանի է նույնքան ուշադրության, որքան և մյուս հիասքանչ ժողովուրդների պատմությունը, որոնք իրենց ուրույն ներդրումն են ունեցել մարդկության մշակույթում:

* * * *

Քսենոփոն
Հայաստանը մեծ և բարգավաճ երկիր է…

* * * *

Էմիլ Վերհառն

Հայ ժողովուրդը տարբերվում է կենսասիրությամբ, տոկունությամբ, սեփական ճշմարտության հանդեպ ունեցած վստահությամբ, կամքով: Հենց այս որակների շնորհիվ այն մշտապես հաղթանակած է դուրս գալիս ցանկցած փորձություններից:

* * * *

Ռասուլ Գամզատով

Հայերը կարող են դարեր շարունակ պահպանել և սերդնե սերունդ փոխանցել սուրբ հարգանք ձեռագրերի, իսկ հաճախ նաև` արյունով գրված գրքի նկատմամբ… Սա մեծագույն ցուցանիշ է մշակույթի և մեծ վկայություն սեփական ակունքների նկատամամբ տածած սիրո:

* * * *

Յուրի Ժդանով

Հայ ժողովուրդը – եզակի ֆենոմեն է: Հին ժամանակներում իրենց հավատքի համար հայերը լծված էին հարկերով, և որքան այդ հարկը ծանրանում էր, այնքնան ավելի էր այդ ժողովուրդը ամրապնդվում իր հավատքում: Հենց դրա շոնրհիվ է, որ հայերը պահպանել են իրենց հոգևոր մշակույթն ու հասրցել այն մեզ:

* * * *

Դմիտրի Լեխաչով

Հայերը չտեսնված գործունյա և ակտիվ են հոգևոր ոլորտի տարբեր բնագավառներում, և գիտության և գրականության, և արվեստի:

* * * *

Գեորգ Բրանդես

Հայ ժողովուրդը միշտ եղել է և ամենուր հանդիսանում է օգտակար, արդյունավետ և բարեբեր տարր:

* * * *

Ֆաիեզ էլ Խոսեյն
Հայերը քաջասիրտ, առաջավոր և խաղաղասեր ազգ են:

* * * *

Գ. Գիբսոն
Հայերին բնորոշ է հավատքի նկատմամբ արիությունը քրիստոնեության ստեղծման օրվանից մինչև օրս:

* * * *

Դենիս Դավիդով

Բավական է կանչել հարյուր հայի և նրանք կջախջախեն թշնամուն:

* * * *

Ռուս ցար` Պետրոս Մեծի հրամանագրից

Հայերին պատշաճորեն գուրգուրել և փաղաքշել և նրանց հաճախակի ժամանման համար որս մատուցել:

* * * *

Էմիլ Դիլլոն
Հայերը մինչև անձնազոհություն խաղաղասեր են, և լավատես են այն պայմաններում, որոնք կարող են հուսահատության հասցնել բազմաթիվ ազգերի:

* * * *

Ալեքսանդր Դովժենկո

Ես չեմ զարմանում, որ հայ ժողովրդի ներկայացուցիչները բոլոր բնագավառներում դրսևորում են իմաստնություն, խելք և իսկական մարդկայնություն, Հայաստանը և գիտությանը, և գրականությանը և արվեստին շատ անուններ է տվել` հայտնի ամբողջ աշխարհին: Եթե այս ազգին բնորոշ չլինեին իմաստնությունն ու հերոսականությունը ապա այն վաղուց ոչնչացել էր:

* * * *

Ֆրիտյոֆ Նանսեն 

Հայ ժողովրդի պատմությունը դա համընդհանուր փորձ է: Կենդանի մնալու փորձ:

* * * *

Թուրք գեներալ Վեհիբ Փաշա

Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը ժամանակակից պատերազմի պատմության մեջ հազվադեպ կռիվ էր, որտեղ հայերը ապացուցեցին, որ կարող են լինել լավագույն զինվորներ:

* * * *

Լինչ

Բոլոր մասնագիտություններում` առևտուր, արհեստ ինչպես նաև պետական ծառայություն հայերը չունեն մրցակից և գործունեության ծանրակշիռ դաշտը ամբողջովին իրենց ձեռքում է:

* * * *

Պրոկոպի Կեսարիացի


Մինչ 474 թվականը Հռոմեացի կայսրերը թիկնապահներ ընտրելիս նախապատվությունը տալիս էին հայերին` հաշվի առնելով մարդկանց արժանապատվությունները:

* * * *

Պարիլի


Ոմն հռոմեացի պատմագիր պատմելով Մանուիլ անունով մի հայ զորապետի մասին, որը ծառայում էր Բյուզանդական բանակում 9-րդ դարի առաջին կեսին, գրում է. «Մանուիլը շատ քաջ մարդ էր, թշնամիներին լավ հայտնի էր, քանի որ ծագումով հայ էր»:
«Հայ զորահրամանատարը պարտությունից հետո չցանկացավ ապրել, անցավ թշնամու կողմը և հերոսաբար նահատակվեց, իր սրի վերջին հարվածով նա ճեղքեց թշնամու զորապետի սաղավարտը և գլուխը: Նրա կատաղած զինվորները հարձակվեցին թշնամու վրա, որպեսզի պաշտպանեն իրենց զորահրամանատարի դիակը, պատերազմը անհուսալի էր և մինչև վերջին մարդը նահատակվեցին»:

* * * *

Անրի Բարբյուս

Եթե բոլոր ողբերգությունները, որոնք մարդկությունը տեսել է իր ողջ գոյատևման ընթացքում, բաժանենք տարբեր մասերի, ապա դրանց շարքում ամենաահավորները անկասկած հայ ժողովրդի տառապանքներն են:

* * * *


Տակաեսի Սիմիձու


Հոգիս ջերմացավ…
Հայաստանը զարմանալի երկիր է: Այստեղ շատ բաներ ինձ իմ հայրենիքն են հիշեցնում: Հայ նկարիչների նկարներում և հայ ժողովրդական երաժշտության մեջ ես տեսնում եմ շատ տպավորիչ առանձ նահատկություններ, որոնք ինձ ծանութ են ճապոնական արվեստից: Հավանաբար հենց սա է համամարդկային էության դրսևորումը և արվեստի նշանակությունը:
Այստեղ շատ բաներ մնացին իմ հիշողության մեջ. և հինավուրց տաճարներն ու եկեղեցիները, և Սևանը, այն խստաշունչ էր, երևի անձրևների պատճառով: Ես շատ սիրեցի հայ մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանին, նրա ստեղծագործությունները անպայման պետք է թարգմանել ճապոներեն, որպեսզի ճապոնացիները կարդան և ճանաչեն այս նշանավոր բանաստեղծին: Իմ հիշողության մեջ մնացել են նաև Սարդարապատի ազգագրական թանգարանն ու Մատենադարանը` հայ հին քաղաքակրթության վառ օրինակը: Բայց հատկապես անմոռանալի տպավորություն թողեց Հանրապետության կենտրոնում էսթետիկ դաստիարակության մեծ պաննոն ճապոնական երեխաների նկարներով: Հոգիս ջերմացավ և ես շատ ուրախացա, որ արվեստի լեզուն կարողացավ մտերմացնել հայ և ճապոնացի երեխաներին և այն դարձավ խաղաղության և ընկերության ավետաբերը մեր ազգերի միջև:
1987 թվականին Հայաստան այցելելուց հետո պրոֆեսոր Տակաեսի Սիմիձույի հարցազրույցից
Չնայած Հայաստանի մասին քիչ է հայտնի այնուամենայնիվ Եվրոպան մշակութային ժառանգության տեսակետից պարտավոր է Հայաստանին: Պատմության արշալույսին Հայաստանը եղել է քաղաքակրթության բնօրրաններց մեկը: Մ. թ.ա. առաջին հազարամյակում Հայաստանի տնտեսությունը, արվեստը և ավանդույթները այնքան զարգացած էին, որ վերջինիս մշակույթը խթանում էր Եգիպտոսը, Հռոմը և Հունաստանը ինչպես նյութապես այնպես էլ հոգևոր:

* * * *

Էլիզաբեթ Բաուեր


Հայաստանը հավերժ իմ հիշողության մեջ կմնա ինչպես աննկարագրելի գեղեցկության երկիր:

* * * *

Մարկո Կլեմենտե


Հայաստանը գրավիչ և յուրօրինակ երկիր է զբոսաշրջության համար, առաջին հերթին իր անվտանգության և կայունության հաշվին:

* * * *

Կիմա Բակշի

Արդյոք հիմա շատ կենդանի ազգերի մասին կարող ենք ասել այն ինչը ասում ենք հայերի մասին, նրանք մեծ դեր են խաղացել պատմության մեջ, սկսած Ասորեստանի և Բաբելոնի ժամանակաշրջանից, այնուհետև Աքեմենյան Իրանի դարաշրջանն ու այն ժամանակահատվածն, երբ Աքեմենյան Իրանը պատերազմում էր Աթենքի, Սպարտայի ու մի շարք հին հունական պոլիսների հետ, տարիմստ չէ արդյոք այն փաստը, որ դարերով ինքնուրույնություն չունեցող, տնտեսապես անընդհատ սննկացող, ամբողջ աշխարհով մեկ ցրված ազգը կարողացել է պահպանել լեզուն, հոգևոր արժեքներն ու մշակույթի ավանդույթները:

* * * *

Իվ Տերնոն

Հայերը ծնվում են ածուխը կրծքում շիկացած, հրով, որը պահպանումէ նրանց պանդխտության ժամանակ:

* * * *

Հովհան Պավել II, 1978 – 2005
Զոհաբերությունը հայերի պատմության անքակտելի մասն է կազմում… Սպասում եմ այն օրվան երբ կհամբուրեմ հազարավոր նահատակների արյունով ջերմացած հայոց հողը…
Հայոց ցեղասպանությունը սկիզբն էր դրան հաջորդող զարհուրանքների, երկու համաշխարհային պատերազմների, բազում տարածաշրջանային բախումների, մարդկանց ոչնչացման համար ստեղծված խմբերի, որի արդյունքում հազարավոր հավատացյալներ զոհվեցին…

* * * *

Ֆրանսուա Միտերան

Ֆրանսիան ցանկացած իրավիճակում կհիշեցնի հայերի ինքնագիտակցության մասին կապված Հայոց Մեծ Եղեռնի հետ, չի կարելի ջնջել Եղեռնի հետքերը, որը մեծ հարված հասցրեց ձեր ժողովրդին, այն պետք է գրանցել մարդկանց հիշողության մեջ, իսկ զոհերը լավ դաս պետք է լինի երիտասարդության համար և միաժամանակ կայունության և հաղթանակի կամքի օրինակ ծառայի, որպեսզի մարդիկ միշտ իմանան որ սա ներկայի ազգ է և այն ունի ապագա:

* * * *

Մակս Սակս
Ազգ, որի Քրիստոնեական հավատքը շատ հին է, որը չհրաժարվեց Քրիստոսից նույնիսկ ուժեղ փոթորիկներից և դաժան հետապնդումներից հետո, ազգ, որի պատմությունը գրեթե ամբողջությամբ անվերջ տառապանքներ է , իհարկե այն արժանի է ոչ միայն մեր մասնակցությանը, այլև սիրուն:

* * * *

Մորգան Ժան Ժակ Մարի դե
Երբ ուշադիր կարդում ես փաստերը, որոնք վերաբերում են հայերի կոտորածին, ապշում ես թե ինչպիսի հեռատեսությամբ և կարողությամբ է թուրքական կառավարությունը կազմակերպել նման չարագործությունը: Ամեն ինչ կանխամտածված էր. Զոհերի զինաթափումը, երիտասարդության հեռացումը,որը դիմադրություն կարող էր ցուցաբերել, մասսայական տեղահանումն ու ճանապարհին զոհերին չարչարելը, ճանապարհին տղամարդկանց ոչնչացումը, կանանց և աղջիկների կրոնափոխությունը: Կգա մի օր երբ այդ հանցագործները` լինեն դրանք բեռլինյան թե ասիական, պարտավոր կլինեն պատասխան տալ իրենց արարքների համար և կվճարեն իրականացրած չարագործությունների դիմաց:
Հայաստանը ճանաչելու համար բավական չէ լինել այնտեղ, պետք է նրան լսել

* * * *

Ինակենտի Իվանեվ


Կյանքում գոնե մեկ անգամ պետք է լինել Հայաստանում, այնտեղ յուրաքանչյուրին սպասում է անկեղծություն և հրաշքներ, որոնք անջնջելի հետք կթողնեն ողջ ստեղծագործության ընթացքում:

* * * *

Նիկոլայ Տիխոնով 


Հայաստանը շատ գեղեցիկ երկիր է, իր ինքնատիպ բնությամբ և անկրկնելի ճարտարապետական հուշարձաններով:

* * * *

Է. Ֆերոուկ


Հայաստան… ամենուր վեհության և հնության հետքեր:

* * * *

Ա. Կուլեբյակին


Երկրագնդի վրա չկա մեկ այլ ուրիշ երկիր, որը այնքան հագեցած լինի հրաշքներով որքան հայերի երկիրը

* * * *

Ա. Էուիբիկու


Շատ տաղանդավոր ազգ է, որը նույնիսկ օտարության մեջ հրաշքներ է գործել:

* * * *

Պ. Ներուդա
Երևանը կառուցված է հրաբխային տուֆից միգուցե աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքն է:

* * * *

Իվան Ահեղ 



Մեկ ամիս անց Գրիգորի օրը մենք պայթեցրինք Կազանի աշտարակը, և հաղթանակը մերն էր: Այդ իսկ պատճառով պետք է հիշատակել Գրիգորին:
58 սոպրանոներից, որոնք մենք լսեցինք, Վերդիին ամենալավը ներկայացրեց Լուիզա Բոզաբալյանը, և հավանականությունը մեծ է, որ դա շնորհիվ ազգային աղբյուրների, շնորհիվ իտալացի վեհ երգահանի երաժշտության նկատմամբ հայերի սիրո և խոր հասկացողության(Իտալիայի նախագահներից մեկը):

* * * *

Աբատ Դե Վիլեֆրուա
Եղել են հազարամյակներ ինչպես օրինակ 9, 10, 11, 12, և 13 երբ հայերը կարող էին դաս տալ երկրի ազգերի մեծ մասին, և ակնհայտ է, որ բոլոր այդ ժամանակաշրջաններում հայրի մեջ կային այնպիսի անձնավորություններ, որոնք առանձնանում էին գիտության տարբեր տեսակներում, աստվածաբանության, սրբերի կյանքի, պոեզիայի, փիլիսոփայության, պատարագի, պատմության: Շատ հմուտ թարգմանիչներ էին, և տիրապետում էին այնպիսի լեզուների ինչպիսիք են`արաբերենը, պարսկերենը, հուներենը, լատիներենը

* * * *

Վերա Զվյագինցեվա 


Հայաստանը ողբերգական պատմություն ունի, անպատմելի են մնացել անցյալում եղած շատ տխրություններ, անսպառ կենսուրախության և դժվար սխրագործությունների երկիր:

* * * *

Մ. Դուդին
Հայ ժողովուրդը հին ժողովրդներից մեկն է, որը մեծ ներդրում ունի համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ:

* * * *

Աննա Ախմատովա



Մանդելշտամը բթորեն սիրահարված էր Հայաստանին և նա թողել է նրանում անմահ շրջան:
* * * *

Օսիպ Մանդելշտամ

Հայաստանը գիրք է, որով սովորել են առաջին մարդիկ:

* * * *

Շառլ Դիլ

Բյուզանդիան իր հիանալի զինվորների համար պարտական է Հայաստանին, քանի որ 10-րդ դարում հայկական ջոկատները բյուզանդական բանակի լավագույն մասն էին կազմում:

* * * *

R. J. H. Jenkins “The Byzantine Empire on the eve of the Crusades”, London 1953


Բյուզանդիայի զինվորական հզորությունը, զինվորական կազմակերպությունները և զինվորական տաղանդը, այն հուսալի և պինդ հողը, որի վրա սետեղծվել էր երկրի ողջ ճոխությունը, ամբողջովին հայկական էր:

* * * *

R. J. H. Jenkins “The Byzantine Empire on the eve of the Crusades”, London 1953
9-րդ դարի կեսերից մինչև 11-րդ դարի սկիզբ կայսրության խիզախ և հավատարիմ գեներալների շարքում հատկապես առանձնանում էին Վասիլ I-ը, Ռոման I-ը, Հովհաննես-Գուրգենը, (Կուրկուաս), Նիկիֆոր II Ֆոկան, Հովհաննես Չմշկիկը և Վասիլ II-ը. Հայտնի է որ նրանք բոլորը ունեին հայկական արմատներ Սարդարապատի ճակատամարտի վերաբերյալ թուրքական բանակի ղեկավար Վեխիբ փաշան ասել է. «Սա պատերազմի ամենամեծ կռիվն էր, հայերը ապացուցեցին, որ կարող են լինել աշխարհի լավագույն զինվորներ»:

* * * *

Իվ Տերնոն


Հայաստան- հայ ժողովրդի մեծագույն սեր, մայրը յուրաքանչյուր հայի, նրա սարերը, հովիտները, գետերը, հուշարձանները, հողի պտուղները-պաշտամունքի առարկա են, ընդ որում ինչքան Հայրենիքը հեռու է այդքան ուժեղ է այդ խոնարհումը, նրա անունը զուգորդվում է արժանապատվություն, փառք և ազատություն հասկացությունների հետ, սա կյանքի աղբյուրն է, հայերը ծնվում և մեռնում են շիկացած ածուխը սրտերում, հրով, որը պահպանում է նրանց պանդխտության մեջ:

* * * *

Կ. Բակշի
Հայստանը զարմանալի երկիր է. Այն հեքիաթ է:

* * * *

Վ. Երմիլով
Հայաստանը տխուր և երջանիկ երկիր է:

* * * *

Ա. Բելիյ
Հայաստանը խոր հետք է թողել, որն հոգում ապրում է:

* * * *

Ալեքսանդր Դյումա-հայր
-Եթե այցելում է մեկի կողմից երաշխավորված կամ հարգանքի արժանի հյուր(հայի համար միևնույնն է), հայ օջախում սկսվում է տօնախմբություն. Մորթում են գառնուկ, վառում են բաղնիքը և բոլոր բարեկամներին հրավիրում են խնջույքի…

-Հայի խոսքը համարյա միշտ ճիշտ է, նրա գործարքային ստորագրությունը գրեթե սուրբ:

-Հայաստանն աշխարհին ժպտում է ամենատխուր հայի ժպիտով:

* * * *

Ալֆոնս դը Լամարթին-ֆրանս. Բանաստեղծ
Հայերը արևելքի շվեցարացիներն են

* * * *

Փիթոն դը Թուրնֆոր-ֆրանս. Բուսաբան-ճանապարհորդ
Հայերը աշխարհի լավագույն մարդիկ են:

* * * *

Ժակ դը Մորգան (1857-1924թթ)
ֆրանսիացի պատմաբան, հնագետ-«Երկունքի դարերի ընթացքում ո՞րն է եղել հայերի դիրքը: Եղել է արժանավոր և դյուցազնական: Արժանավոր, որովհետև հայ ժողովուրդը՝ հակառակ իր ծով դժբախտություններին, ամրորեն կառչած է մնացել իր հավատքին, իր լեզվին, իր սովորություններին: Դյուցազնական, որովհետև Հայաստանը չի գոհացել արցունք թափելով, այլ բազմաթիվ պարագաներում վիրավորված զգալով իր ամենաթանկագին զգացմունքների մեջ, զենք է վերցրել և արյան գնով հատուցել իր հոգվույն ըմբոստությունը»:

* * * *




* * * *

Ալֆոնս դը Լամարթին (1790 – 1869թթ.)
ֆրանսիացի բանաստեղծ -«Արևելքի հետ ունեցած հաճախակի հարաբերություններս ինձ ներշնչել են խորին հարգանք հայ ազգի հանդեպ, մանավանդ հարգանք դեպի կրոնը, առաքինությունը և բանաստեղծությունը այն ազգի, որը մեզնից ավելի մոտ է նախնական աշխարհի օրորոցին և լուսավորությանը: Հայերն Արևելքի շվեյցարացիներն են, նրանց պես աշխատասեր, հանդարտ, կանոնավոր, բայց և նրանց պես էլ հաշվող ու անհագ»:

* * * *

Լուի Արագոն (1897 – 1982թթ.) ֆրանսիացի գրող


«Բավական է ասել, որ ցեղասպանության առաջին ոճիրը գործվեց 20-րդ դարի սկզբին՝ 1914-1918թթ-ի պատերազմների ընթացքում՝ իր երկրում ապրող մի ժողովրդի դեմ: Եվ այդ ոճիրը ոճիրը բոլորովին չդատվեց ու չդատապարտվեց: Այդ իսկ պատճառով հայերն ամենից ավելի են գնահատում խաղաղությունը՝ չկարողանալով մոռանալ այն իրողությունը, որը սոսկ հիշատակություն չէ, այլ պատմական մի թվական, որը կարող էր վերջ դնել ամբողջ մի ժողովրդի գոյությանը: Հայերը չեն կարող մոռանալ արյան գետերը, տառապանքները, տարագրությունը դեպի անապատմ դեպի անողոք մահ՝ սովի, համաճարակների և ամեն տեսակի տանջանքների միջոցով: Նրանք չեն կարողանում մոռանալ այն մեկ ու կես միլիոն նահատակներին: Ֆրանսիացի մտավորականները քիչ թանաք չեն գործադրել հայ ժողովրդի տառապանքները նկարագրելու համար: Բայց հայ ժողովուրդը հանուն Ֆրանսիայի ազատության թանաքի տեղը իր արյունը տվեց: Երբեք չենք մոտանա պատերազմի ժամանակ Ֆրանսիայի բոլոր անկյուններում պատերի վրա փակցված ծանուցումները՝ նվիրված քսաներեք պարտիզաններին: Նրանց հրամանատար Միսաք Մանուշյանը հայ էր»:

* * * *

Վիկտոր Հյուգո (1802 – 1885թթ.) ֆրանսիացի գրող

-«Ձեր հնամենի լեզուն ես չգիտեմ, բայց սիրում եմ այն: Դրա մեջ Արևելքն եմ զգում, դարերն եմ նշմարում այնտեղ, տեսնում եմ անցայլի խորհրդավոր նշույլի շողարձակումը:
Ինձ համար պարծանք է հայերեն թարգմանվելը»:

* * * *

Անրի Բարբի 20-րդ դարի ֆրանսիացի լրագրող 


«Սարսափի երկիրը: Ով էլ որ այժմ անցնում է ամայացած Հայաստանով, չի կարող չցնցվել, այնքան արտառոց շատ բան են ասում ավերակների ու մահվան այդ անվերջ հեռաստանները: Չկա մի ծառ, մի ժայռ, մի կտոր մամուռ, որ պղծված չլինի հեղված արյան վտակներով: Չկա մի առվակ, գետ կամ գետակ, որ դեպի հավիտենական մոռացության քշած-տարած չլինի հարյուրավոր, հազարավոր մեռյալ մարմիններ: Չկա մի անդունդ, մի կիրճ, որոնք չլինեն գերեզմաններ բաց երկնքի տակ, որոնց խորքում սպիտակին չտային կմախքների բաց բաց կույտեր, քանի որ գրեթե ոչ մի տեղ մարդախողխողները ոչ ժամանակ ունեին, ոչ էլ նեղություն էին քաշում թաղելու իրենց զոհերին:
Այդ ընդարձակ մարզերում, որտեղ մի ժամանակ հայկական աշխույժ, ծաղկուն շեներ էին, այսօր թագավորում են ավերվածություններն ու անմարդաբնակությունը: Տակավին թուրքական մնացող մարզերում հայ բնակչության բնաջնջումը, թվում է, էլ ավելի կատարյալ է եղել և իրագործվել է ավելի սիստեմատիկաբար, քան կովկասյան սահմանին հարող շրջաններում. այնտեղ դահիճները ժամանակ ունեին ազատ գործելու»:

* * * *

Լյուդովիկ դը Կոնտանսոն 20-րդ դարի ֆրանսիացի գիտնական


«Հայը ճարտարագործ, չարքաշ և հարատևող մի ցեղ է, գիտություններ ուսումնասիրելու և կիրառելու ընդունակ, ինչպես նաև գրական ու երևակայական կարողություններով օժտված. իբրև սեղանավոր ու վաճառական, մրցում է բուռն կերպով: Լեռնային գավառների մեջ բնակվող հայերն ունեն կտրիճ ու կարգապահ զինվորներ լինելու ընդունակություն: Նրանք բյուզանդական բանակների մեջ պատվավոր տեղ կգրավեին իրենց ռազմիկներով և զորավարներով. նույնիսկ հայ կայսրերն են բազմել Կոստանդնուպոլիսի գահի վրա: Մեր օրերու, 1895թ-ին, Զեյթունի մեջ և ջարդերից հետո մի քանի գյուղերում հայերը դյուցազնաբար պաշտպանել են իրենք իրենց և ավելին պիտի անեին, եթե թուրքերը նախապես որևէ պատրվակով հավաքած չլինեին նրանց զենքերը»:

* * * *

Օլիվիե 18-րդ դարի ֆրանսիացի ճանապարհորդ


«Օսմանյան կայսրության մեջ հայրեն են ամենամեծ առևտուր ունեցողները և միևնույն ժամանակ այդ գործն ամենից ավելի հմտությամբ առաջ տանողները: Նրանք համբերող են, պնայող ու անխոնջ, նրանք ճանապարհորդում են Ասիայում և Հնդկաստանում, նրանք խանութներ և մարդիկ ունեն ամեն տեղ:
Հայոց մեծ մասը մեքենական արհեստներով են զբաղվում: Նրանք սեղանավորներ են, կապալառու և փաշաներ, ուրիշ մեծամեծ անձերի գործակալներ: Նրանց մեղադրում են՝ իբրև թե ոչ մի միջոց չեն խնայում հարստանալու համար և թե՝ երբ կարողանում են՝ խաբում են ապրանքների մեջ: Սակայն պետք է խոստովանել, որ ձգտելով ձեռքից եկածի չափ շատ փող աշխատել, հայերը շատ սակավ է պատահում, որ ճիշտ չկատարեն իրենց պարտավորությունները, և ճիշտ են կատարում իրենց խոստումները:
Հայերը խիստ են իրենց վարքուբարքի մեջ, ճշտությամբ պահպանում են իրենց հավատի պատվիրանները, անգետ են և նախապաշարված, նրանց օակասում է միայն կրթությունը և մի տերություն, որ այնքան ճնշող չլինի, որքան տաճկականը(թուրքականը), ավելի արդար լիներ, որպեսզի հայերը վերին աստիճանի հարգելի ազգ դառնային»:

* * * *

Փիթոն դը Թուրնֆոր (1656- 1708թթ.)
ֆրանսիացի բուսաբան-ճանապարհորդ - «Հայերը աշխարհի լավագույն մարդիկ են»:

* * * *

Ժան Պիեռ Մահե


Հայերենն իր ճոխությամբ, ճկունությամբ, իմաստաբանական հազարերանգ առումներով փայլատակել է Գրիգոր Նարեկացիի «Մատյան Ողբերգության» պոեմի մեջ, պոեմ, որ նման է փիլիսփայական խորհրդածութիւններու փառահեղ տաճարի մը:

* * * *

Յոզեֆ Մարկվարտ գերմանացի արևելագետ



«Բարբարիկ լեզուների համար հատուկ ալփաբետների ստեղծման պատմության մեջ ամենազարմանալին հայ գրերի գյուտն է»:

* * * *

Էդմոնդ Շուց, հունգարացի հայագետ


Մաշտոցի հրաշալի այբուբենի կատարելությունը զարմացրել է աշխարհի մեծագույն լեզվաբաններին»:

* * * *

Եթե ես հայ լինեի, ինձ երջանիկ չէի համարի մինչև այն պահը, քանի դեռ ազգիս թափառական քարավանները չեն հավաքվել իրենց պապենական հողի վրա:
Ջեյմս Օլդրիջ

* * * *
Новгородский кодекс - 999 год !!! Обнаружен в 2000 году
«В лето 6507 аз мних Исаакий поставлен попом в Суждали в церкви святага Александра Армянина: Александр же Армянин преподобный воин вели бяше Христов. Сему поклоняем ся и сему воздаем хваля, и честь и преклонение, и молитвы за него совершаем и просим Господа о сдравии его и прошения наша приятна суть Господеви нашему Иисусу Христу. От рода лаодикийска Ареопагит Фракийскнастоятель обители Железныя горы митрополит Константина града презвитер пророка Даниила».

* * * *
«Ոչ ոք ինձ չի կարող մեղադրել չափազանցության համար, եթե ես ասեմ, որ Կոմիտասի այդ համերգը (1906 թ., Փարիզ) մի հեղաշրջում էր և իր հայտնությամբ զարմացրեց մեզ: Ներկաներից ոչ ոք, ի բացառյալ նուրբ գիտակների, պատկերացնել չի կարող այդ արվեստի գեղեցկությունը, որը, ըստ էության, ոչ եվրոպական է, ոչ արևելյան, բայց եզակի է իր տեսակի մեջ»:
Լուի Լալուա
Սորբոնի համալսարանի պրոֆեսոր, երաժշտական քննադատ

* * * *

«Նրա երաժշտությունը հնարավորություն է տալիս ավելի լավ ճանաչելու Հայաստանը, հայ ժողովրդին, նրա պատմությունը, նրա ոգին»:
ԽՍՀՄ ժող. արտիստ Գեորգի Սվիրիդով «Սովետական Հայաստան», 5 մայիսի 1978:

* * * *
Նա եկավ, լռեց և ամեն ինչ ասաց:
Միրոսլավ Նորնիչեկը Լեոնիդ Ենգիբարյանի մասին (Չեխոսլովակիա)

* * * *
Յ. Պ. Լյուբիմով 


«Փարաջանովի ուժը ջերմամիջուկային է, այդ ուժը ոչ թե նրա ֆիլմերի, ոչ թե նրա կինեմատոգրաֆի, այլ նրա մարդկային կերպի մեջ է»:


* * * *
Իոսիֆ Բրոդսկի



«Իսկ Փարաջանովն ուզում էր փրկել հենց ինքը` Գեղեցկությունը»:

Աղբյուր՝ www.anunner.com

ՀԱՅ ԿՆՈՋ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԿԵՐՊԱՐԸ

Ընդհանուր առմամբ Սասունում կինը ամուսնու պատիվն ու «խիրաթն» էր համարվում, կնոջ խոսքն անհետևանք չէին թողնում: Նույնիսկ կնոջը հայհոյելու համար ամուսինը կամ նրա մերձավորները վրիժառության էին դիմում:
 Կնոջ մի խոսքը խրախուսում, սխրագործության էր մղում ամուսնուն կամ խորապես հուսահատեցնում նրան:  Կնոջ խոսքն անհետևանք չեն թողնի,- ասում է սասունցին: Ազգագրագետ Ս. Պողոսյանի դիտարկմամբ` «Տղամարդու սեռային իդեալը ենթադրել և ենթադրում է ամրություն, համառություն, ուղղամտություն, նախաձեռնող, առաջ մղող եւ տիրապետող հատկանիշներ, իսկ կնոջ վարք ու բարքի սեռային իդեալին բնորոշ են եղել  նրբությունը, հնազանդությունը, պարկեշտությունը, զիջողականությունը, հավատարմությունը ընտանիքին եւ այլն»:
Հ. Մեղավորյանը գրում է. «Տանտիկինը եւ մյուս ամուսնացած կանայք հայկական նահապետական ընտանիքում ավելի բարձր տեղ էին գրավում, քան նրանց նախնիները հռոմեական կամ հունական ընտանիքում: Տանտիկինը բացարձակորեն անկախ էր տնային գործերում: Տնտեսապես նա ներկայանում էր որպես ազատ անձնավորություն եւ նույնիսկ շատ գործերում ամուսինը դիմում էր նրա խորհուրդներին ու շատ հաճախ լսում նրան…»:
Աղջիկներին հարսնության էին պատրաստում որոշակի վարքականոնների համաձայն. պետք է լինել աշխատասեր՝ <հարսը պարապ չի մնա>, առանց մոր կամ տանտիկնոջ իմացության որևէ տեղ չգնալ և այլն:
Ժողովրդական խաղիկներից և այլ չափածո ստեղծագործություններից պարզ է դառնում, որ մայրը աղջկան փոքր տարիքից սկսած գործնական և օգտակար խորհուրդներով նախապատրաստում էր իր կյանքի ամենանշանավոր իրադարձությանը՝ հարսանիքին:
 Տան մեծ տիկնոջ խոսքն անգամ 1940-50-ական թվականներին դեռ օրենք էր հիսունն անց, առանձին ընտանիքների տեր որդիների համար, որոնք ոչ մի պատասխանատու քայլ չէին անում առանց նրա հետ խորհրդակցելու: Մեծ տիկնոջ խոսքը, կամքը վճռորոշ էր հատկապես որդիների ամուսնության հարցում: Բերենք մի օրինակ. երբ մեր զրուցակից բանասացի հորը ցանկացել են ամուսնացնել սիրած աղջկա հետ, տատը չի տվել իր համաձայնությունը` ասելով. «Նրա քեռին լավ մարդ չէ»` դրանով իսկ մատնանշելով աղջկա մորական կողմի բարոյական վատ բնութագիրը: Մեծ տիկինն ամեն ինչ անում էր որդիների ընտանիքների միջև տնտեսական հավասարություն ապահովելու համար: «Հորեղբայրս,- ասում է բանասացը,- աշխատում էր կարի արհեստանոցում: Երբ նա նոր հագուստ էր հագնում, տատս նախ շնորհավորում էր, ապա ասում. «Շատ լավն է, մի հատ էլ եղբորդ համար կարել տուր»: Հաջորդ օրը չափսերը վերցվում էին: Հետպատերազմյան սուղ տարիներին հենց որ հայրս ալյուր էր բերում տուն, տատս գոհունակություն էր հայտնում եւ ասում. «Մի պարկ էլ եղբորդ տուն տար»: Օջախը, տուն ու տեղը նրանց համար պաշտամունքի աստիճան սրբազան հասկացություն էր, եւ չէին հաշտվում այն լքելու մտքի հետ: Երբ հայրս եւ հորեղբայրներս տեղափոխվել էին Երեւան, իրենց մորը չէին կարողացել համոզել մեկնել իրենց հետ: «Ո՞ւմ թողնեմ, այս հսկա «դիրլիգը (ունեցվածքը.- Ռ. Ն.)»,- պատճառաբանել էր տատս, թեեւ նրա ամբողջ ունեցվածքը հողե կտուրով մի տուն էր, մի ամբար եւ ցեցը կերած մի պահարան»:
 Հայաստանի պատմաազգագրական գրեթե բոլոր շրջաններում գերիշխել է ընտանիքի նահապետական կենսաձևը, որի բնորոշ երեւույթներից է եղել կանանց, առանձնապես հարսների նկատմամբ կիրառված սահմանափակումների համակարգը: Կնոջ նկատմամբ արգելքները թեև ոչ այնքան խստությամբ սկսում էին կիրառվել դեռեւս փոքր տարիքից, հարսնության շրջանում չափազանց խստանում էին եւ աստիճանաբար նվազում, երբ կինը դառնում էր մի քանի երեխաների մայր, հատկապես, երբ հայտնվում էր ընտանիքի ղեկավարի` տան խոսողի` նահապետի կնոջ կարգավիճակում, որով իր ձեռքն էր վերցնում գերդաստանի բոլոր կանանց ղեկավարությունը: Փոքր աղջիկների դաստիարակությունը ընտանիքի բոլոր հարսների ու կանանց հսկողության տակ էր, հատկապես` մեծ տանտիկնոջ: 4-5 տարեկանից սկսած նրանց սովորեցնում էին մաքրել տունն ու բակը, լվալ ամանեղենը, կատարել մեծերի հանձնարարականները: Այդուհանդերձ, այդ տարիքում աղջիկ երեխաներին ծանր աշխատանքներ չէին հանձնարարվում` ասելով. «Աղջիկ երեխա է, մեղք է, պորտը տեղից կընկնի»: Նրանք հմտանում էին արհեստների մեջ, հատկապես տնայնագործության մեջ. սովորում էին բուրդ գզել, ճախարակ պտտել, իլիկ մանել, խմոր հունցել, հաց թխել, այծ ու ոչխար կթել, պանիր մակարդել, լվացք անել, գուլպա, կարպետ, գորգ գործել, շոր կարել, կարկատել, ասեղնագործել եւ այլն: Իսկ աղջկա անաղարտությունն ու համեստությունը եղել է իր ընտանիքի, նաեւ ազգատոհմի պատվի հարցը:

Աղբյուրներ` < Հայ ավանդական ընտանիք>,  <Կինը հայոց ավանդական ընտանիքում>

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ: ՄԻ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ: ՇՈՒՇԻ

ՇՈՒՇԻ




Գրավոր աղբյուրները, հնագիտական նյութերը և պատմամշակութային հուշարձանները հաստատում են, որ 12-13-րդ դդ. Շուշին (խոսքը ամրոցի պարիսպներից ներս սարահարթի մասին է) եղել է բնակեցված:
Շուշին իբրև ամրոց, բերդ հայտնի է գերազանցապես պարսկական և թուրքական նվաճողների դեմ մղված հայ ազգային ազատագրական շարժումների վերելքի և հյուսիսային լեռնական ցեղերի ասպատակություններին դիմագրավելու ժամանակաշրջանից (18-րդ դարի սկզբից): 

Ղարաբաղի հինգ /Խամսայի/ մելիքություններից յուրաքանչյուրն ուներ իր պաշտպանական գլխավոր ամրությունը, որը հայտնի է «սղնախ» անունով: «Սղնախ անել» նշանակում է բնական կամ արհեստական բերդում ամրանալ: Արցախի հայերը թշնամիների ասպատակություններից պաշտպանվում էին անմատչելի լեռներում ու քարանձանվերում և որոշ ժամանակ այնտեղ էլ հոգում էին իրենց կարիքները:
Վարանդայի Մելիք-Շահնազարյանների սղնախը Շոշն էր:

Շոշի՝ որպես բերդի, պատմությունը վկայված ու հաստատված է հավաստի աղբյուրներով: Այն սկսվում է Ավան հարյուրապետից, թեև իբրև ամրոց այն գոյություն է ունեցել մինչ այդ: Ավան հարյուրապետը Շոշում հաստատվել է 1717թ.: Բերդի շինարարությունն ու վերակառուցումն ավարտվել է 1724թ.:
Շուշի քաղաքի հայկական թաղերից մեկը մինչ քաղաքի կործանումը կոչվում էր Գյավուր ղալին թաղ՝ անհավատի (իմա՝ քրիստոնյայի) բերդի թաղ. այս հանգամանքը վկայում է նախկինում այդ թաղում բերդի գոյության մասին:

Թուրքալեզու «սարաջալի» քոչվոր ցեղի ցեղապետ Փանահ Ալին՝ Փանահ խանը Մելիք-Շահնազարից «նվեր» է ստացել Շոշը /հետագայում Շուշի/ ոչ թե իբրև անբնակ, ամայի մի սարահարթ, այլ ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող պաշտպանական բնակավայր: Փանահ Ալին գիտակցել է բնակավայրի, նախկին բերդ-ամրոցի նշանակությունը և Մելիք-Շահնազարի խորհուրդներով ու հայ շինարար վարպետների միջոցով, հայ շինարարական արվետսի սկզբունքներով վերակառուցել և ավելի է ամրացրել այն: Շինարարական աշխատանքները ավարտվել են 1752 թվականին:

Շոշ բնակավայրը շրջապատող բերդապարիսպի երկարությունը 2.5 կմ է, պարիսպի բարձրությունը 7-8մ, ընդմիջարկված աշտարակներով: Պարիսպը սկսվում է բնակավայրի արևմտյան բարձունքի ստորոտից, հասնում արևելյան կողմի ժայռերը, հարավային կողմն ամբողջովին, իսկ արևմտյանն ու արևելյանը մասամբ պաշտպանված են անմատչելի ժայռերով: Բերդն ունեցել է երկու գլխավոր և երկու սովորական մուտքեր՝ դարպասներ: Գլխավորներից մեկը՝ հարավ-արևմտյանը, կոչվել է Երևանյան, երկրոդը, հյուսիս-արևելյանը, սկզբում կոչվել է Ջրաբերդի, հետագայում վերանվանվել Եղիսավեթպոլի: Հետիոտնի համար նախատեսված փոքր դարպասներից հարավայինը կոչվել է Ամարասի, արևելյանը՝ Մխիթարաշենի:

Շուշին իր պաշտպանական նշանակությունը սպառեց 1830-ական թվականներին:
  «Շոշ» բառը Արցախի բարբառում նշանակում է ծառի այն նորաբույս ճյուղը, որն ամենաբարձրն է բոլոր մնացածներից («շոշ տո շմալ» արտահայտությունը): Ղարաբաղի (և ոչ միայն) տեղանունների զգալի մասը առաջացել է ըստ տեղավայրի, աշխարհագրական միջավայրի, տեղի, դիրքի և այլ ֆիզիկական հատկանիշների. Առաջաձոր, Քոլատակ, Գետաշեն, Ջրակուս, Սպիտակշեն, Սարուշեն, Կանաչ թալա, Մեծ շեն և այլն:

«Շոշ-Շուշի» անվան ստուգաբանության շուրջ տարակարծությունները շարունակվում են ցայսօր: Ակնհայտ է թուրքերեն «Շուշա»՝ ապակի, հայելի շինծու ստուգաբանության անհեթեթությունը, անտրամաբանությունը, ամեն գնով սեփական լեզվին հարմարեցնելու ցանկությունը: Շոշ-Շուշին անգամ վերանվանվել է Փանահաբադի, սակայն ինչպես ինքը՝ Փանահը, այնպես էլ անվանումը օտար ու խորթ էին եւ չընդունվեցին Արցախում, նույնիսկ Փանահի հավատակիցների կողմից:

1795 թվականին օգոստոսին պարսից շահ Աղա-Մամադ խան Կաջարը /կամ Խաջարը/ 50 հազարանոց զորաբանակով պաշարեց Շուշին: Փանահ խանին հաջորդած Իբրահիմ խանին միանում են հայ մելիքները` Մելիք-Շահնազարը, Մելիք-Ջումշուդն ու Մելիք Բեգլարյանը, Մելիք-Աբովը և միասնական ուժերով պաշտպանեցին բերդաքաղաքը: Պաշարումը տևել է 33 օր, սակայն ավարտվեց անհաջողությամբ: Երկիրն էլ ավերվեց ու ամայացավ:

1797թ. Աղա-Մամադ խան Կաջարը կրկին պաշարեց Շուշին: Այս անգամ բերդաքաղաքը չէր պաշտպանվում. Իբրահիմ խանը փախել էր Դաղստան, հայոց մելիքները զինական ուժ չունեին, Արցախում սով էր ու ժանտախտ: Աղա Մամադ Կաջարը Շուշիում մնաց 25 օր, չորս կողմը սփռելով մահ ու բռնություն, կիրառելով ահավոր դաժան պատիժներ Իբրահիմ խանի հետեւորդների նկատմամբ: Աղա Մամադ Կաջարը սպանվեց իր ծառայողներից մեկի ձեռքով, որն ըստ ավանդության, մահմեդականացած հայ էր:

1826թ. հուլիսին, երբ Շուշին արդեն գտնվում էր Ռուսական կայսրության իրավասության ներքո, պարսից թագաժառանգ Աբբաս-Միրզան խոշոր զորաբանակով պաշարում է Շուշի բերդը: Փոքրաթիվ ռուսական կայազորը` 1700 զինվոր, փոխգնդապետ Ռեուտի հրամանատարությամբ, բերդում գտնվող տեղի բնակիչների, շրջակա գյուղերից Շուշիում ապաստանած հայ գյուղացիների աջակցությամբ եւ օգնությամբ կազմակերպում են Շուշիի պաշտպանությունը: Աբաս-Միրզային չի հաջողվում քաղաքը գրավել: Պաշարումը տևում է 48 օր:

1826թ. սեպտեմբերի 13-ին Շամխորի մոտ տեղի է ունեցած ճակատամարտում հայ գեներալ Վ. Մադաթովի հրամանատարությամբ ռուսական զորքերը փայլուն հաղթանակ տարան: Այն նպաստեց Շուշին պաշարումից ազատելուն և Աբաս Միրզայի Պարսկաստան վերադառնալուն:
Շուշին XIX-րդ դարում

Սղնախ, բերդ-քաղաք, բնակավայր,

Շուշին ընկած է Իրանը Անդրկովկասին, Հայաստանի երկու կարևոր երկրամասերը՝ Զանգեզուրն ու Արցախը իրար միացնող ճանապարհների հանգուցակետում: Քաղաքը ծովի մակերևույթից բարձր է 1500մ:
Շուշիում վերջին տարիներին իրականացված հնագիտական պեղումների գտածոները վկայում են, որ այն բնակեցված է եղել դեռեւս մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում:
1805-ից ռուսական կայսրության կազմում է, սակայն մինչև 1822թ. ունեցել է խանական կառավարում: 1823թ. հաստատվել է ռուսական վարչակարգ, եղել է Ղարաբաղի երկրամասի վարչական կենտրոնը: 1840թ. Շուշին դարձել է Շուշիի գավառի /ուեզդի/ վարչական կենտրոնը, 1867թ. նույն կարգավիճակով մտել է Եղիսավեթպոլի նահանգի վարչա-տարածքային կազմի մեջ:
19-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը /1918թ./ Շուշին նույնանուն գավառի վարչական կենտրոնն էր, որը պատկանում էր Եղիսավեթպոլի նահանգին:

Քաղաքաշինությունը

19-րդ դարի վերջին և 20-րդի սկզբին քաղաքի բնակչության զգալի մասն արհեստավորներ էին (դարբին, դերձակ, ջուլհակ, կավագործ, քարտաշ, հյուսն, կոշկակար, պղնձագործ, սափրիչ, արծաթագործ, ոսկերիչ և այլն):

Բնակչությունը

Շուշիի բնակչությունը կազմում էին հիմնականում հայեր և շիա դավանության թրքալեզու մահմեդականներ:
18-րդ դարի վերջին 19-ի սկզբին քաղաքն ունեցել է հոծ հայ բնակչություն: Այստեղ բնակություն են հաստատել Ագուլիսից, Նախիջևանից, Շահկերտից, Մեղրիից, Շոշ գյուղից և Արցախի այլ բնակավայրերից եկած հայեր, մեծամասամբ արհեստավորներ ու առևտրականներ: Հայերն ապրել են քաղաքի վերին մասում, նրանց թաղերն ու եկեղեցիները կոչվում էին իրենց նախկին բնակավայրերի անուններով: Տարբեր տեղերից վերաբնակեցված և առանձին թաղերով հաստատված հայերը կառավարվում էին առանձին համայնքապետերով:
1821թ. Շուշին ունեցել է ավելի քան 500 տուն հայ բնակիչ:

Հասարակական կյանք

Շուշիում հասարակական կյանքը հիրավի նկատելի է դառնում Ղարաբաղը, Շուշին եւ ընդհանրապես ողջ Արեւելահայաստանը Ռուսաստանին վերջնական միանալուց` շահական, խանական վարչաձևը ռուսական, կայսերականով փոխարինելուց հետո:

Շուշիի հայությունը հնարավորինս տեղյակ ու մասնակից դարձավ ինչպես հայկական ազգային կյանքին, այնպես էլ Ռուսաստանում ու Եվրոպայում տեղի ունեցող իրադարձություններին: Հայ բարեգործական ընկերության 1889թ. հիմնած գրադարանում ստացվող հայերեն ու ռուսերեն գրականության, մամուլի միջոցով նա հաղորդակից էր դառնում հասարակության հուզող խնդիրների քննարկմանը և հաճախ արտահայտում սեփական տեսակետները: Շուշիի հայության հեղինակությունը հայոց հասարակական կյանքում այնքան նշանակալից էր, որ մեծանուն Րաֆֆին հարկ համարեց Շուշիում տպագրել իր «Խենթ» վեպը (1881թ.), ապագա նշանավոր հայագետ Մանուկ Աբեղյանը իր գրառած ազգային հերոսավեպ «Սասնա ծռերի» երկրորդ հայտնի պատումը (1889թ.):



Շուշիի հայությունն ըստ կարողության իր մասնակցությունն էր բերում հասարակական նշանակություն ունեցող միջոցառումներին, հանգանակություններին: Քաղաքի կյանքը նոր շունչ էր ստանում ամռան ամիսներին, թեև այն չէր ընդհատվում նաև ձմռանն ու աշնանը: Շուշիի կենտրոնում՝ Թոփխանայի կողքին էր գտնվում հասարակաց ժողովարանի եռահարկ շենքը՝ ակումբը, որտեղ գործում էր գրադարան-ընթերցարանը: Ակումբում հաճախ կազմակերպվում էին պարահանդեսներ: Շուշեցիների սիրելի զբոսավայրը մերձակայքում գտնվող «Պեխի աղբյուրն» էր ու Թթու ջուրը: Ամռան ամիսներին քաղաքը դառնում էր բազմամարդ: Բարեխառն կլիման, լեռնային մաքուր օդը, հիասքանչ բնությունը, մոտակայքում գտնվող հանքային ջրերը Շուշին դարձնում էին բաղձալի առողջարան ու հանգստավայր:

Շուշիի հմայքն այնքան մեծ էր եղել, որ նրա գեղեցիկ համայնապատկերը, առանձին տեսարանները պատկերվել են 20-րդ դարի սկզբին թողարկված փոստային բացիկների վրա, որոնք նայողին մտովի տեղափոխում են մարդու ձեռքով կերտած և մարդ-գազանի ձեռքով ավերված այդ հրաշք քաղաքը:

Հայերի կոտորածներ Շուշիում

1905-1906թթ.

Մինչև 1905թ. Շուշիի բնակչության երկու հիմնական մաս կազմող ժողովուրդները` հայերը և շիա թուրքերը ապրել են հաշտ ու համեմատաբար խաղաղ: Սակայն պանթուրքիզմի ու պանիսլամիզմի գաղափարները մուտք են գործում նաև Շուշի: Քաղաքի թուրք բնակչության վրա վճռական ազդեցություն են գործում 1905թ. Հայ -մահմեդական փետրվարյան ընդհարումները Բաքվում: Մինչ այդ, Շուշի-Եվլախ և Շուշի-Գորիս ճանապարհներին տեղի էին ունենում բռնարարքներ, թալան, սպանություններ, որոնց Շուշիի հայությունը փորձում էր կարևորություն չտալ: Բայց մթնոլորտը շիկացած էր և այն պայթեց 1905թ. օգոստոսի 16-ին ու տևեց վեց օր: Մի քանի անգամ հաշտություն կնքելու փորձեր եղան, սակայն ապարդյուն: Թուրքերը սպիտակ դրոշակ պարզեցին միայն այն ժամանակ, երբ զգացին, որ պարտվում են: Շուշիի երկու քաղաքամասերն էլ մեծ կորուստներ կրեցին: Սպանվեց 100 հայ, թուրքական կողմի կորուստները ավելի զգալի էին: Հայկական մասի ծաղկուն կենտրոնի 370 հասարակական ու մշակութային շենքեր, բնակելի տներ, ավերվեցին ու հրդեհվեցին, ոչնչացան 200 խանութ: Ընդհանուր վնասը կազմեց 5-6 միլիոն ռուբլի: Ընդհարումը դադարելուց հետո Շուշի է գալիս Ելիզավետպոլի նահանգապետ, գեներալ Տակայշվիլին: Նա ձերբակալում է հեղինակություն վայելող երեք հայ գործիչների:

1906թ. հուլիսի 12-ին Շուշիում նորից է հրաձգություն սկսվում հայերի և թուրքերի միջև և հետագա օրերին կատաղի բնույթ ստանում: Հայերի համար բացահատվում է, որ Շուշիի թուրք հասարակության կարևոր դեմքերից մեկը` Նաջաֆ Կուլի բեկը, հայերին գաղտնի կոտորածների ծրագիր է մշակում ոմն Հաջի-Սամլուի հրոսակապետ Իլդրիմի և Փաշա բեկ Սուլթանովի հետ, իսկ ոստիկանությունն ու զորքը հայկական դիրքերից կրակում են թուրքական դիրքերի վրա, թուրքականից` հայկականի վրա:


1919թ. հունիսի 4-5-ին Շուշիում հայ-թուրքական զինված ընդհարում է տեղի ունենում, որը կազմակերպվում և հրահրվում է գեներալ-նահանգապետ Սուլթանովի կողմից: Քաղաքը մեկուսացված ու շրջափակված էր, հայ բնակչությունը պարենի խիստ կարիք ուներ: Խանքենդիի (այսօր Ստեփանակերտ) զորանոցները լի էին նոր ադրբեջանական բանակի զինվորներով, իսկ քաղաքում տեղակայված էր անգլիական բանակի միայն մի վաշտ, բաղկացած սիփայներից` մահմեդական հնդիկներից: Շուշիի հայկական մասը պաշարված էր զինված թուրքերի կողմից: Հայկական զինական ուժերը ոչ միայն սակավաթիվ էին, այլ նույնիսկ փամփուշտ չունեին: Ղարաբաղը Ադրբեջանին ենթարկելու փորձերը ձախողվում էին: Ղարաբաղի հայոց Ազգային խորհուրդը մնում էր անդրդվելի: Սուլթանովի նպատակն էր ջարդի, բռնության, ահաբեկման միջոցով ծնկի բերել Ղարաբաղը և նա սկսում է Շուշիից: Հունիսի 4-5-ը հրաձգության ժամանակ երկուստեք լինում են վիրավորներ, զոհեր: Շուշիի անգլիական միսիան հայկական կողմին ներկայացնում է Սուլթանովի նոտան կրակը դադարեցնելու պայմանը` հեռացնել քաղաքից Ազգային խորհրդի անդամներին: Հունիսի 5-ին Խորհրդի երեք անդամներ թողնում են Շուշին: Կրակը դադարում է նաև մասամբ անգլիական զինվորների միջամտության շնորհիվ: Սակայն այն նոր ուժով բորբոքվում է Շուշիի մերձակա Ղայբալիշեն, Փահլուլ, Կրկժան գյուղերում, որոնք հունիսի 5-7-ի ընթացքում սրի, հրի ու թալանի են մատնվում: Ղայբալիշենի զոհերի թիվը հասել է 700-ի, գերազանցապես` խաղաղ բնակիչներ:
Ավազակային գործողությունը ղեկավարում էր գեներալ-նահանգապետ Խոսրովբեկ Սուլթանովի եղբայրը:

Կոտորածը Շուշիում 1920 թ. մարտի 22-26-ին

1920թ. հենց սկզբից նահանգապետ Սուլթանովը խախտելով 1919թ. օգոստոսի 22-ի ժամանակավոր համաձայնագրի պայմանները, ավելի է սեղմում Ղարաբաղը շրջափակող օղակը` ոչ միայն կարևոր ռազմաավարական կետերում զորքի կուտակման, այլև թուրք բնակչությոանը զինելու միջոցով, որին նա նախապատրաստում էր պարտիզանական կռիվների համար:

1920 թ. ձմռանն ու գարնանը Սուլթանովը, ինչպես միշտ, տեղյակ էր Ղարաբաղում հայերի զինվածության աստիճանին, որը իրապես չափազանց թույլ էր թուրքերի հետ համեմատած: Նրա դեպեշաներից մեկում ասվում է. «Այս պահն, իմ կարծիքով, ամենահարմարն է Լեռնային Ղարաբաղի հարցի վերջնական վերացման համար, քանի որ նրանց մոտ քիչ քանակությամբ փամփուշտներ կան»:
Հայերը նույնպես տեղյակ էին Սուլթանովի պատրաստություններին և փորձում էին դիմագրավել:

1920թ. մարտի 22-ի լույս 23-ի գիշերը, երբ Շուշիի թուրք բնակչությունը տոնում էր Նովրուզ Բայրամը, Շուշի է մտնում հայկական մի փոքր զորաջոկատ, որի մուտքը մշակված էր Ղարաբաղի ինքնապաշտպանության հրամանատարության կողմից: Սկսվում է հրաձգություն, որը և ազդանշան է հանդիսանում Շուշիի ողջ թուրք զինված բնակչության, ադրբեջանական բանակի զինվորների եւ քաղաքում կուտակված քուրդ ավազակախմբերի համար` հայկական մասի վրա հարձակման, թալանի, հրդեհի ու հայ բնակչության զարհուրելի սպանդի:
Կոտորածը սկսվելու առիթի վերաբերյալ կա նաև այլ վարկած, ըստ որի, մի թուրք սպա փորձում է զինաթափել մի երիտասարդ հայի և վերջինիս ներկայությամբ շոշափում է նրա կնոջը: Երիտասարդը սպանում է թուրքին, սակայն նրա ողջ ընտանիքը ոչնչացվում է սպային ուղեկցող ասկյարների կողմից: Հրաձգության միջոցին ասկյարները օգնություն են կանչում իրենց զինակիցներին ու հավատակիցներին:

Շուշիի մահմեդական մասը, քաղաքում գտնվող զորքը, դրսից եկած ջոկատները սպանության ու թալանի մոլուցքով բռնված երեք օր շարունակ անխնա կոտորում, հրդեհում, ոչնչացնում, թալանում են քաղաքի հայկական մասը: Ոչ ոք չէր կարող հաշվել զոհվածների ու հրաշքով փրկվածների թիվը: Կրկին նշենք, որ 1914թ. տվյալներով Շուշիում ապրում էր ավելի քան 22 հազար հայ, իսկ 1921թ. նրանց թիվը 300 էր:
Վավերագրերը ավելի քան բավարար հիմքեր են ընձեռում պնդելու, որ Շուշիի հայոց ջարդը լավ նախապատրաստված էր Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից, թուրքական փորձառու էմիսարների հրամանատարությամբ (Խալիլ փաշա):

1920թ. մարտի 29-ին Սուլթանովը հեռագրում է Ադրբեջանի ներքին գործերի մինիստրին ասկյարների երազանքի մասին. «Անկոտրում երազում են նվաճել Ղարաբաղը (“Упорно мечтают о завоевании Карабаха”)»:
Այդ երազանքը Շուշիին վերաբերող մասով` ոչնչացնելու իմաստով կատարված է: «Տեսածդ Էրմենիստանը այրված է, հինգ կամ տասը տուն պահեցինք...»: Նշանավոր հայերին սպանելուց հետո գլուխները կտրած բազարներում պտտեցնել էին տալիս...:
«Մեր կողմերում այլևս ոչ մի հայ չեք գտնի և ոչ էլ այնպիսի թուրքի կհանդիպեք, որ հարյուր հազարից պակաս թալան բերած լինի»: (Քաղվածքներ արաբատառ օսմաներեն նամակների բնագրերից)։

Շուշին կործանվելուց հետո (ապրիլ 1920թ. – հուլիս 1923թ.)

1920թ. մարտի 23-26-ի ընթացքում Շուշիի հայկական մասը հիմնովին կործանվում է: Դեպքերը անհետևանք չեն անցնում նաև թուրքական մասի համար: 1921թ. տվյալներով Շուշիում ապրում էր մոտ 8 հազար շունչ թուրք, իսկ հայերի թիվը կազմում էր մոտ 300:

Ծաղկուն քաղաքի ավերակները առաջին այցելուների, նախկին շուշեցիների վրա թողնում են սահմռկեցուցիչ տպավորություն: Ավերակների փոշին ու դիակների ծանր օդը դեռ նստած էին քաղաքի վրա: Նորաստեղծ ազերական Հեղկոմը նույնիսկ թույլ չէր տալիս հայ տանտերերին Շուշիից տեղափոխելու սեփական տան ծածկույթ-թիթեղը, պատճառաբանելով, որ այն պատերազմական ավար է:
Խորհրդային իշխանություն Ադրբեջանում հաստատվում է 1921-ի ապրիլի վերջին:

Հայկական մասում հրդեհներից փրկված ու համեմատաբար բարվոք վիճակում մնացել էին 750-800 տներ, որոնք թեթև վերանորոգումից հետո կարող էին պիտանի լինել ապրելու համար: 400 շուշեցի հայերի ստորագրությամբ Շուշի վերադառնալու համախոսական խնդրանքը` իրենց սեփական տները վերանորոգելու և ապրելու, իշխանությունները մերժեցին:

1920-1921թթ. մինչև հուլիս ամիսը Շուշին, ողջ Ղարաբաղը, փաստորեն շարունակում էին մնալ կիսանկախ, Հայաստանի իրավասության ներքո: Միայն 1921թ. հուլիսի 5-ի Ռուսաստանի Կ(բ)Կ ԿենտԿոմի Կովկասյան բյուրոն որոշում է ընդունում Ղարաբաղին տրամադրել լայն ինքնավարություն` Ադրբեջանի կազմում, Շուշին հռչակվում է ինքնավարության վարչական կենտրոն: Ինքնավարության հարցը Ադրբեջանը որոշում է երկու տարի անց` 1923թ. հուլիսի 7-ին, միայն վարչական կենտրոն հայտարարելով Խանքենդի (Ստեփանակերտը) ավանը:

1988թ. Շուշին ուներ 13.5 հազար բնակիչ, որից 2.2 հազարը` հայ (մոտ 15%): Հայերի մեծ մասը հարևան հայկական գյուղերից վերաբնակվածներ էին:

1989թ. հունվարի 1-ի խորհրդային մարդահամարի տվյալներով, երբ հայերի մեծ մասը վաղուց հեռացել էր Շուշիից, հայերի թիւը` 290 էր, որը և ադրբեջանական կողմը մինչ այժմ պաշտոնապես ներկայացնում է

Խորհրդային տարիներ

Ղարաբաղյան հարցի վերաբերյալ ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոյի 1921-ի հուլիսի 5-ի պլենումի որոշման մեջ ասված է. «Ելնելով մահմեդականների և հայերի միջև ազգային խաղաղության անհրաժեշտությունից, Վերին և Ներքին Ղարաբաղի տնտեսական կապից և Ադրբեջանի հետ նրա մշտական կապից, Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմաններում, նրան տրամադրելով մարզային լայն ինքնավարություն՝ ինքնավար մարզի կազմի մեջ մտնող ք. Շուշիում գտնվող վարչական կենտրոնով»:

Այսպես 1923թ. հուլիսին Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում հայտնվեց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը (ԼՂԻՄ)։ Տարածքների փոխանցման և նոր ինքնավար կազմավորումների ստեղծման մասին որոշումների մեծամասնությունն ընդունվել են Ստալինի ճնշման ներքո, որին մինչ օրս թե՛ հայերը, և թե՛ ադրբեջանցիները մեղադրում են կամայական որոշումների ընդունման մեջ, որոնք հակասում էին իրենց ազգային շահերին։

1920թ-ից Շուշիի հայկական թաղամասի ավերակները ուրվականի պես կանգնած են մնացել ավելի քան քառասուն տարի։ 1930թ. բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամը Շուշի կատարած այցելելության ժամանակ սարսափել է նրա ամայի և անխոս փողոցներից։ Իր բանաստեղծություններից մեկում նա հիշում է, թե ինչպիսի վախ ապրեց «քառասուն հազար մեռյալ լուսամուտներից»: Բանաստեղծի կինը՝ Նադեժդան, իր հիշողություններում գրել է, որ Մանդելշտամի մոտ տպավորություն է ստեղծվել. «Կարծես շուկայի մահմեդականներն այն մարդասպանների մնացորդներն են, ովքեր տասնյակ տարիներ առաջ ավերել են քաղաքը, միայն թե օգուտ դա նրանց չի բերել՝ լոկ արևելյան չքավորություն, հրեշավոր ցնցոտիներ, թարախային վերքեր դեմքեր»։

1921-ի մարտի իրադարձությունները Շուշիի համար դարձան մահացու։ Բնակչության քանակը նվազեց մի քանի անգամ՝ 67 հազարից մինչև 9 հազար (իսկ 1920թ. վերջին անգամ 5 հազար), և այդ ժամանակվանից ի վեր այն այդպես էլ չբարձրացավ 17 հազարից (1989թ)։ Շուշին կորցրեց իր ողջ նշանակությունը՝ Լեռնային Ղարաբաղի (ԼՂԻՄ) մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Ստեփանակերտ, իսկ Շուշին դարձավ շրջկենտրոն։

Մինչև 1960-ականների սկիզբը հայկական մասը դեռևս ավերակների մեջ էր։ Ի վերջո 1961թ. Բաքվի կոմունիստական ղեկավարությունն ավերակների քանդման մասին որոշում ընդունեց, չնայած բազմաթիվ հին շինություններ դեռևս հնարավոր էր վերականգնել։ Քանդվեցին երեք հայկական և մեկ ռուսական եկեղեցի, քաղաքում կառուցվեցին անշուք «խրուշովյան» բնակելի տներ։

ԼՂԻՄ գոյության ողջ 65 տարիների ընթացքում Ղարաբաղի հայերն իրենց զգում էին որպես Ադրբեջանի կողմից զանազան սահմանափակումների օբյեկտ։ Դժգոհության հիմնական պատճառն այն էր, որ ադրբեջանական իշխանությունները դրությունը դիտավորյալ մղում էին մարզի և Հայաստանի միջև կապի խզմանը և վարում էին տարածաշրջանի մշակութային ապահայկականացման եւ ԼՂԻՄ-ից հայազգի բնակչությանը դուրս մղելու քաղաքականություն։ Ընդ որում` ասիմիլյացիայի էին ենթարկվում նաև հանրապետության մյուս ժողովուրդերը, օրինակ՝ քրդերն ու թալիշները, որոնք գրանցված էին որպես ադրբեջանցիներ և երկար ժամանակ Ադրբեջանում անցկացվող մարդահամարի ընթացքում չէին դիտարկվում որպես առանձին ազգություններ։

1979թ. մարդահամարը ցույց է տվել, որ ԼՂԻՄ բնակիչների ընդհանուր թիվը կազմում է 162.200 մարդ, որոնցից 123.100 հայեր (75.9%) և 37.300 ադրբեջանցիներ (22.9%)։ Մատնանշելով այս փաստը և այն համեմատելով 1923թ. հետ (94% հայ), ինչպես նաև նշելով, որ 1980թ. Լեռնային Ղարաբաղում անհետացան 85 հայկական գյուղեր (30%) և ոչ մի ադրբեջանական, հայերը մեղադրում էին Ադրբեջանի ղեկավարությանը խտրականության և դուրս մղման նպատակաուղղված քաղաքականության մեջ, պնդելով, որ Բաքուն մտադրված է լիովին դուրս մղել հայերին Լեռնային Ղարաբաղից այնպես, ինչպես դա արվեց Նախիջևանի ԱԽՍՀ-ում։

1987թ. ԽՍՀՄ-ում անցկացված ազգաբնակչության վերջին մարդահամարի տվյալներով Շուշիում կար 17 հազար մարդ, որոնցից 98%-ն ադրբեջանցիներ էին։ 1988թ. մայիսին վերջին հայ բնակիչները Շուշիից տեղահանվեցին։
Ժողովրդավարացման¦ և հրապարակայնության¦ քաղաքականության հայտարարմամբ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը կրկին մտավ օրակարգ։ Ղարաբաղն ու Հայաստանը վերամիավորելու պահանջով հայերից ստացված անհատական և խմբային նամակների ալիքը հեղեղեց Կրեմլը։ Ղարաբաղում 1987թ. երկրորդ կեսից ակտիվորեն անցկացվում էին մարզը Հայաստանին միացնելու կողմնակիցների ստորագրությունների հավաքագրման արշավներ։

1988թ. փետրվարի 13-ից Ստափանակերտում տեղի ունեցան ԼՂԻՄ-ը Հայաստանին փոխանցելու պահանջով առաջին ցույցերը: Իսկ մեկ շաբաթ անց ցույցի էին դուրս եկել արդեն տասնյակ հազարավոր մարդիկ նաեւ Երեւանում։ «Պահանջում ենք Հայաստանի ԽՍՀ Գերագույն խորհրդից իր նիստին քննարկել Հայաստանի ԽՍՀ և ԼՂԻՄ վերամիավորման հարցը և դրական որոշում կայացնել»։

Ազատագրումը

Անհրաժեշտությունն ու նախադրյալները

Շուշիի ազատագրումը պատմական անհրաժեշտություն էր՝ կոչված վերականգնելու հայկական հինավուրց հողի վրա հայերի ապրելու սուրբ իրավունքը, ինչպես նաև ամրապնդելու մարտերում կոփված հայոց հաղթական ոգին: Դրանով Արցախյան շարժումը թևակոխել էր որակական նոր փուլ՝ վճռական բեկում էր մտցվել պատերազմում, և ԼՂՀ անկախությունը դարձել էր ավելի քան իրական:
Շուշիի ազատագրումը նաև տնտեսական անհրաժեշտություն էր. ցամաքային և օդային ճանապարհների շրջափակման, էլեկտրաէներգիայի, գազի ու խմելու ջրի պակասի և Շուշիից անընդհատ հրթիռակոծությունների պատճառով Ստեփանակերտում ու հարակից բնակավայրերում, ինչպես նաև ողջ հանրապետությունում կաթվածահար էր եղել տնտեսությունը: Շուշին այդ օրերին վերածվել էր Ստեփանակերտը հրետակոծող թիվ 1 ազերական կրակակետի: 1991թ. նոյեմբերից մինչև 1992թ. մայիսի սկիզբը Շուշիից, Ջանհասանից, Քյոսալարից, Ղայբալուից Ստեփանակերտի վրա արձակվել է շուրջ 4740 արկ, որից մոտ 3 հազարը «Գրադ¦ տեսակի կայանքներից: Այդ հրետակոծությունների հետևանքով զոհվել են 111 և վիրավորվել 332 խաղաղ բնակիչներ, ավերվել է 370 բնակելի տուն և շինություն:

Ինքնապաշտպանության ուժերի 1991թ. վերջի և 1992թ. սկզբի հաջող գործողությունները, մի շարք կրակակետերի ճնշումը, Խոջալուի ազատագրումը (25-26 փետրվարի 1992թ.) և օդանավակայանի բացումը ստեղծեցին տնտեսական, ռազմական և բարոյահոգեբանական բոլոր նախադրյալները Շուշիի ազատագրումը նախապատրաստելու համար:
Այս առումով առանձնահատուկ նշանակություն է ունեցել 1992թ. հունվարի 25-26-ին Քարինտակի ինքնապաշտպանությունը, երբ փոքրաթիվ հայ մարտիկներին հաջողվել է ետ մղել թշնամու բազմաքանակ ուժերի հարձակումը, ոչնչացնել Շուշիից արտագրոհի ելած հակառակորդի ավելի քան 8 տասնյակ զինվորների:

Սակայն շարունակվում էին Ստեփանակերտի ու շրջակա հայկական բնակավայրերի անխնա հրթիռա-հրետակոծությունները: Մոտ 1 շաբաթվա ընթացքում արձակվել է շուրջ 1000 արկ, որից 800-ը՝ ռեակտիվ, ինչի հետևանքով զոհվել են 20 խաղաղ բնակիչ: 1992թ. ապրիլի 27-ի դրությամբ Շուշիում, որտեղից դուրս էր բերվել ամբողջ խաղաղ բնակչությունը, կենտրոնացվել էր մեծ քանակությամբ ռազմական տեխնիկա և զինամթերք:

Շուշիի ազատագրման նախապատրաստման շրջանակներում հայկական կողմը ձեռնարկել է նաև միջազգային հանրությանը դրան նախապատրաստելու դիվանագիտական աշխատանք: ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին, ԵԱՀԽ-ին և մի շարք երկրների ղեկավարներին հասցեագրված ԼՂՀ ԳԽ փետրվարի 19-ի դիմումով նրանց ուշադրությունն է հրավիրվել Ադրբեջանի կողմից իրականացվող ցեղասպանության վրա՝ մասնավորապես հիշատակելով Մարաղայի եղեռնագործությունը (ապրիլ, 1991թ.):

Մայիսի 1-ին ԼՂՀ ԳԽ նախագահությունը կրկին դիմել է միջազգային հանրությանը՝ հայտարարելով, որ Ղարաբաղի ժողովուրդը սովահար է, զրկված ջրամատակարարումից, էլեկտրականությունից, դեղորայքից... Ուստի Շուշիի ազատագրումը Ստեփանակերտի և ողջ Լեռնային Ղարաբաղի շահերից բխող պարտադրված անհրաժեշտություն է: 1992թ. մարտ-ապրիլին, ի պատասխան այդ դիմումի, մի շարք երկրների ներկայացուցիչներ, այդ թվում՝ ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցիչ Սայրուս Վենսը և ԵԱՀԽ լիազոր պատասխանատու Յ. Կուբիչը, Իրանի ԱԳ փոխնախարար Մ. Վայեզին, ՌԴ ԱԳ նախարար Ա. Կոզիրևը, ժամանել են տարածաշրջան: Սկսվել էր նաև բանակցային գործընթաց. Իրանի մայրաքաղաք Թեհրանում մայիսի 6-ին հանդիպել են ՀՀ նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանը, ԻԻՀ նախագահ Հ. Ռաֆսանջանին և Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնակատար Յ. Մամեդովը:

Ազատագրման ռազմական գործողությունը

Շուշիի ազատագրման ռազմական գործողությունն անց է կացվել 1992թ. մայիսի 8-ի լույս 9-ին: Մշակման և իրականացման առումով գրեթե անթերի, հայ ռազմարվեստի մեջ եզակի ռազմական գործողություն, որով արմատական բեկում է առաջացել Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմում:

Գործողությունն իրականացվել է 4 ուղղություններով՝ միաժամանակյա հարձակումներով՝ մայիսի 7-ի լույս 8-ի գիշերը ժամը 2.30-ին, Քիրսի ռազմական դիրքերը գրավելուց և Լաչին-Շուշի ճանապարհը հսկողության տակ վերցնելուց հետո՝ ՄՄ-21 ռեակտիվ մարտկոցի համազարկով: Ռազմական գործողությունը ղեկավարել է Ինքնապաշտպանության ուժերի (ԻՊՈւ) հրամանատար Ա. Տեր-Թադևոսյանը: Հրամանատարական կետերում էին գեներալ-մայոր Գ. Դարիբալթայանը, Ս. Սարգսյանը, Ռ. Գզողյանը, Զ. Բալայանը: Կապի, բուժօգնության, հրետանային նախապատրաստության, ինժեներական ծառայության աշխատանքները համակարգել են համապատասխանաբար Ա. Փափազյանը, Վ. Մարությանը, Լ. Մարտիրոսովը, Ռ. Աղաջանյանը, ինչպես նաև ԼՂՀ իշխանությունների ներկայացուցիչներ Օ. Եսայանը, Գ. Պետրոսյանը, Ա. Ղուկասյանը, Ռ. Քոչարյանը և ուրիշներ:

Շուշիի ազատագրման պլանը օրհնել և ԻՊՈւ շտաբի անդամներին հաջողություն է մաղթել Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանը:

Հակառակորդը հայկական կողմին գերազանցում էր կենդանի ուժով և սպառազինությամբ: Օպերատիվ իրավիճակը վերահսկվում էր, փոփոխությունների մասին անմիջապես տեղեկացնում էին Վ. Սարգսյանն ու Ս. Սարգսյանը: Պլանը կազմվել է գաղտնիության պայմաններում՝ Ա. Տեր-Թադևոսյանի, Ռ. Գզողյանի, Ս. Սարգսյանի Լ. Մարտիրոսովի, Ռ. Քոչարյանի, ինչպես նաև հիմնական ուղղությունների հրամանատարներ Ս. Բաբայանի, Ա. Կարապետյանի, Ս. Օհանյանի, Վ. Չիթչյանի և ուրիշների գործուն մասնակցությամբ:

Ապրիլի 28-ին արդեն վերջնականապես որոշվել, ճշգրտվել էին հարձակման գլխավոր ուղղությունները, հրամանատարները, առկա զենքի ու զինամթերքի քանակը:
Լ. Մարտիրոսովի հանձնարարությամբ պատրաստվել էր Շուշիի տեղանքի մանրակերտը, որի վրա հրամանատարները ճշգրտել էին իրենց գործողություններն ու ընթացիկ ուղղությունները: Ռազմագործողությունը ղեկավարել են Շոշից հյուսիս գտնվող բարձունքի վրա տեղակայված և 4 այլ հրամանատարական դիտակետերից:

Հարձակումը նախատեսված էր սկսել դեռևս մայիսի 4-ին, բայց տարբեր պատճառներով (սպառազինության պակաս, վատ եղանակ և այլն) հետաձգվել էր: ԻՊՈւ-ի շուրջ 1200 մարտիկներից բաղկացած 4 հարձակողական և 1 պահեստազորային խմբերը մայիսի 8-ի գիշերը միաժամանակ անցան հարձակման:

Շուշիի ազատագրման մարտական հրամանը ստորագրվել է մայիսի 4-ին ռազմական ստրատեգիայի բոլոր մանրամասներով. Ռազմական գործողության ելքը կանխորոշված էր արդեն մայիսի 8-ին, երբ Լաչինի և մյուս ուղղությունների ստորաբաժանումները նպաստավոր բնագծեր էին գրավել Շուշիի մատույցներում: Մայիսի 8-ի երեկոյան հայտարարված դադարը հակառակորդին հնարավորություն է ընձեռել հատկացված միջանցքով հեռանալ բերդաքաղաքից:

Կեսօրին մոտ հարձակման անցան հակառակորդի ռազմական մեկ ինքնաթիռ և ուղղաթիռներ, որոնք ռմբակոծել են հայկական ուժերի շարքերը, ինչպես նաև Շուշին ու Ստեփանակերտը: Ավելի ուշ պարզվել է, որ այդ օդային հարձակման նպատակն էր պայթեցնել Շուշիում թողնված զինապահեստները, իսկ դրանով ադրբեջանցիները հույս են ունեցել կործանել ողջ քաղաքը, ինչը նրանց չի հաջողվել:
Երեկոյան կողմ հիմնականում ավարտվել էր Շուշին հակառակորդից 'մաքրման¦ գործողությունը։
1992 թւ. Մայիսի 9-ին հինավուրց հայկական բերդաքաղաքն արդեն լիովին ազատագրված էր թուրք-ազերիներից:

Շուշիի ազատագրման ռազմական եւ պատմական նշանակությունը

Շուշիի ռազմական գործողության փայլուն ավարտը, մանավանդ կորուստների և տևողության նվազագույն աստիճանը, ինչը հարուցել է ռազմարվեստի մասնագետների հիացմունքը, հայ մարտիկների խիզախության, գրոհի լավ կազմակերպման արդյունք էր:

Շուշիի ազատագրումով վնասազերծվել են Ստեփանակերտի շրջակա բոլոր թշնամական կրակակետերն ու ռազմական հենակետերը: Հակառակորդի կենդանի ուժն ու տեխնիկան նշանակալի կորուստներ են կրել: Այդ ռազմագործողության մշակումն ու իրագործումն ապացուցել են հայ ժողովրդի ռազմական մտքի մշտարթուն կենսունակությունը և դարձել ԻՊՈւ-ի մարտական լուրջ մկրտությունը:

Շուշիի ազատագրմանը հաջորդել է Լաչինի միջանցքի բացման ռազմագործողությունը, որով ճեղքվել է ԼՂՀ շրջափակման օղակը և բացվել ԼՂՀ-ը ՀՀ-ին միացնող կյանքի ճանապարհը: Լիակատար ու ամբողջական է դարձել ԼՂՀ անկախությունը: Շուշիի ազատագրումով վերջնականապես ամրապնդվել է թվաքանակով ու միջոցներով գերակշռող թշնամուն սեփական ուժերով հաղթելու հավատը: Այն բարոյահոգեբանական խորտակիչ հարված է հասցրել հակառակորդին, որն այդպես էլ պատերազմի ողջ ընթացքում չի կարողացել հաղթահարել պատրվածի իր բարդույթը:

Այս հաղթանակն ունեցել է նաև համահայկական խոշոր նշանակություն և համաշխարհային հասարակության համար բացահայտել է Արցախյան հիմնահարցի նպատակների ու խնդիրների ողջ լրջությունը:

Շուշիի ազատագրման ողջ մարտերում հայկական կողմն ունեցել է 57 զոհ, թշնամին՝ 250-300 սպանված, 600-700 վիրավոր եւ 13 գերի: Շուշիի ազատագրման պատմական կարևորությունից և Ղարաբաղյան պատերազմում ունեցած շրջադարձային նշանակությունից ելնելով՝ ԼՂՀ ԱԺ-ն 1994 թւին սահմանել է «Շուշիի ազատագրման համար» շքանշան:

ՀՀ-ում և ԼՂՀ-ում մայիսի 9-ը պաշտոնապես հայտարարված է «Շուշիի ազատագրման և հաղթանակի» օր:

Աղբյուր՝ Վիքիպեդիա